Азия және Африка халықтарының әдебиеті

Мұхтар Әуезов

Азия және Африка халықтарының әдебиеті. Әуезов Азия және Африка елдері жазушыларының ынтымағы мен бірлігі, әдебиеттер байланысы тарихына үлкен үлес қосты. Орталық Азия әдебиеттерінен қырғыз, қарақалпақ, өзбек, түрікмен, тәжік әдебиетін жетік білді, қазақтың суырып-салма айтыс өнерін зерттеген кезде ақындарды қырғыз манасшыларымен, өзбек бахшыларымен, тәжік ғафиздерімен, әзірбайжан ашугтарымен, араб, парсы ақындарымен салыстыра талдады, халық ауыз әдебиетіндегі ортақ заңдылықтарды тап басып, дәл көрсетті.

Мұхтар Әуезовтің Азия ақындарының шығармаларын зерттеуі

Қырғыздың «Манасын» Шоқаннан кейін жан-жақты терең зерттеп, әлемдік деңгейге көтерген де, 1952 жылы айтыс-тартыс кезінде дәлелді сөзін айтып қорғап қалған да Әуезов еді. «Қырғыздың батырлық эпосы - Манас» атты монографиялық зерттеу жазуы - соның айқын дәлелі. Грузиннің ұлы ақыны Шота Руставели туралы «Мәңгі жасайтын акын - Шота Руставели», «Көркем жырдың ұлы а0ыны» өзбектің ұлы ойшыл ақыны Әлішер Науаи шығармашылығы туралы «Әлішер Науаи» зерттеу мақалаларын, шығыс классигі, парсы-тәжік ақыны Фирдаусидің «Рустем-дастан» жырына алғы сөз (1960) жазды.

Мұхтар Әуезовтің Пушкин тақырыбын игеру мәселесі

Орталық Азия мен Кавказ жазушыларына ағалық қамқорлығын жасап, олардың әдебиеті туралы одақтық, әлемдік мәслихаттарда сөз сөйледі, көптеген зерттеу мақалалар жариялады. «Правда» газетінде «Пушкин және кеңестік шығыстың бауырлас әдебиеттері» деген мақала (1949, 5 маусым) жариялап, қазақ, қырғыз, әзірбайжан, турікмен, тәжік ақындарының Пушкин тақырыбын игеру мәселесін қозғады,

Орталық Азия, Кавказ, Сібір халықтары әдебиеттерінің ортақ мұрасы

«Социалистік ұлттар әдебиетінің даму ерекшеліктері» атты (М. Фетисовпен бірге) орыс тіліндегі мақаласында КСРО-дағы басқа ұлттар әдебиетімен қатар, Орталық Азия, Кавказ, Сібір халықтары әдебиеттерінің тарихи дамуындағы ерекшеліктер мен жаңа қоғам туралы тақырып ауқымын көтерудегі 1001 түн ертегісі мен «Көруғлы» батырлық жырының, Низами мен Әлішер Науаи поэзиясының бір халықтың ғана еншісінде болмай, қазақ , қарақалпақ, әзірбайжан, өзбек, тәжік, турікмен халықтарының көптеген буындарына ортақ мұра болғандығы жөнінде баса айтты.

Одақтас республикалардың ортақтастық белгісі

«КСРО халықтары әдебиеттерінің еркендеуі» атты көлемді еңбегінде (1958) одақтас республикалар әдебиеттерін салыстыра зерттеп, төрт топқа бөліп қарастырады да, «Кавказ халықтарының әдебиеттері» деген үшінші топта - грузин, армян, әзірбайжан және солтүстік Кавказ әдебиеттерін, «Орта Азия, Қазақстан халықтарының әдебиеттері» атты төртінші топта - қазақ, қырғыз, өзбек, турікмен және тәжік әдебиеттерін зерттейді. Бұл әдебиеттердің бұрынғы - соңғы тарихына шолу жасап, өткен ғасырлар мен қазіргі кезендегі көрнекті өкілдерінің шығармашылығын қысқаша баяндады. Бауырлас қазақ , қырғыз, өзбек, тәжік, түрікмен әдебиеттерінің шығармашылық байланыстары туралы «Біздің әдебиеттеріміздің туыстастығы» мақаласында (1959), осы халықтардың жаңа әдебиеті туралы Е.Лизуновамен бірлесіп жазған «Социализм дәуіріндегі Орта Азия мен Қазақстан халықтары әдебиеттерінің дамуы туралы» мақаласында кеңінен әңгімеледі. Жазушы өзінің ғылыми және жазушылық шығармашылығында қазақ әдебиетінің шығыстық арнасын да кеңейтіп, байытты.

Абайтану ғылымының негізін салушы

Өзі негізін салған абайтану ғылымына арналған монографиялық зерттеулері мен ғылыми мақалаларында Абай және басқа қазақ ақындары сусындаған рухани нәр - шығыс классикалық әдебиетінің қазақ әдебиетіне әсері мен дәстүрін, қазақ ақындары шығармаларындағы шығыстық сарындарды тізбектеп, осы ықпалмен Абайдың «Масғұт», «Ескендір» дастандарын жазып, «Мың бір түннің» ізімен «Өзімді» жыр қып шығарғандығын, Фердаусидің үлгісімен, Тұрмағамбеттің ізімен «Рустем-дастан» поэмасын дүниеге әкелгенін атап өтеді. Әкімшіл-әміршіл жүйенің шығыс әсері туралы сөз қозғауға тыйым салғандығына қарамастан, Әуезов Абай бастаған қазақ ақындарының рухани үш булағының бірі осы шығыс әдебиеті болғаны жайында батыл айтты. Өзі де таяу шығыс, арабтық шығыс, шетелдік шығыстың біраз халықтарының әдеби, мәдени өмірімен әр турлі деңгейде байланыс жасады.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі қазақ әдебиеті

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі қазақ әдебиетінде шетел тақырыбы бейбітшілік пен ұлттық прогресс үшін күрескен Азия және Африка халықтарының ұлт-азаттық қозғалысы жандануымен және азаттыққа жетуімен байланысты болса, бұл жылдары Әуезов қоғам қайраткері ретінде, әрі көп ұлтты кеңес әдебиетінің беделді өкілі ретінде кеңес жазушылары делегациясы құрамында шет елдерге барып қайтты:

• Алғаш рет 1955 жылы КСРО мәдениет қайраткерлері делегациясы құрамында Үндістанға сапар шегіп, екінші рет бұл елде 1961 жылы ІІІ Халықаралық бейбітшілік қорғау конгресінің жұмысына қатысты.
• 1957 жылы кеңес делегациясы құрамында Жапонияда өткен атом және сутегі бомбаларына қарсы III Халықаралық конференцияға қатысты. Осы сапарларында өзі көрген шындықты ізін суытпай, көркем шығармаға айналдырды. Үндістан сапары, көне үнді елінің әдебиеті мен мәдениеті туралы «Үндістан очерктері» кітабын шығарды (1973 жылы«Үндістан кездесулері» деген атпен орыс тілінде жарық көрді). Үнді халқының ұлы перзенті, жазушы Р.Тагордың 100 жылдық мерейтойына арнап жазылған «Тагордың кәмеңгерлігі» мақаласы қазақ әдебиетінің үнді әдебиетімен достық байланысын нығайтуға себін тигізді.
• Әуезов ғылыми қызметінде де Азия халықтарының әдебиеті мен мәдениеті, тарихына жете көңіл бөліп, Шығыс зерттеушілерінің Мәскеуде өткен халықаралық XXV конгресінде алтайтану секциясының жұмысын басқарды. Азия және Африка елдері жазушыларының бейбітшілік, прогресс үшін күресі мен отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық қозғалысын қызу қолдап, бұл туралы көптеген публицистикалық мақалалар жазды, Азия және Африка елдерінің әдебиет өкілдері қозғалысына белсенді түрде қатысып, өзінің азаматтық үнін қосты.
• 1958 жылы 7-13 қазанда Ташкентте түңғыш рет өткізілген Азия және Африка елдері жазушыларының 1-конференциясын ұйымдастырушылардың бірі болды, әрі Қазақстан жазушыларының делегациясын басқарып барды. Осы конференцияның негізгі пленарлық мәжілісінде Қазақстан, Кырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түрікменстан жазушыларының делегациялары атынан сөз сөйлеп, Орталық Азияның осы 5 елінің әдебиеті туралы қысқаша болса да, мазмұнды әрі мәнді әңгіме айтты. Орыс жазушысы, аудармашы А. Пантиелев Әуезовтің бұл сөзінің конференцияға қатысушыларға ерекше әсер еткендігі туралы «бұл сөз жоғарғы вольтті, аса қуатты сөз» деп жазды. Осы конференция қарсаңында Алматыда қазақ тілінде жарық көрген «Азия-Африка ақындары» атты өлендер жинағына алғы сөз жазып, шығыс поэзиясының әлем әдебиетіне қосқан өлшеусіз үлесін ерекше атап өтті.
• Екі құрлық елдерінің әдебиетіне деген шынайы жанашырлық «Отаршылдық - масқарашылдық» мақаласында (1956), Кеңес үкімет делегациясының Үндістан, Ауғанстан, Бирма елдеріне сапарына байланысты жазылған «Дүниежүзілік маңызы бар оқиға» публицистикалық толғанысы мен 1960 жылы 10-12 қазанда Тәжікстанда өткен Азия, Африка халықтары ынтымақтастығының бірінші кеңестік конференциясында сөйлеген сөзінде («Әкел достық қолыңды, бауырларым» деген атпен 1960 жылы 21 қазанда «Қазақ әдебиетінде» жарияланды) айқын байқалады.

Әуезов шығармалырының өзге тілге аудару

Әуезов шығармалары Азия және Африка елдерінің көптеген тілдеріне аударылды:

• «Абай жолы» романы «Абайдың жастық шағы» деген атпен Вьетнам тілінде (1965),
• «Қараш-Қараш оқиғасы» бенгал және хинди тілдерінде (1966, 1967), парсы және араб тілдерінде (1966)
• «Абай жолы» романы монгол тілінде (1974), түрік, парсы тілдерінде (1997), үзінді күйінде корей тілінде (1959)
• «Қорғансыздың күні» повесі араб тілінде (1967) жарық көрді
• Орталық Азия халықтары мен қазақ әдебиеті туралы, Абай шығармашылығы туралы зерттеу мақалалары мен Абайдың шетелдік басылымдарына алғы сөздері араб, қарақалпақ, қырғыз, өзбек, парсы, турік, турікмен, ұйғыр тілдеріндегі кітаптар мен жинақтарда жарияланды. Көрнекті араб ақыны Әбдірахман әл-Хамиси Әуезовке «Күн сөнбесе - сөнбейді» (1987) деген өлең арнап:

«Мұхтар тірі! Ол - жүректер төрінде. Оның өмірі -сөздерінде өлмейтін»

деп, шабыттана жырға қосты. Әуезовтің Орталық Азия мен Кавказ халықтары әдебиетіне тигізген зор ықпалы туралы Р. Гамзатов, Айбек, М. Каноат, К. Яшен, Ш. Айтматов т. б. көрнекті ақындар мен жазушылар тебірене жазды. Аудармашы-зерттеуші 3. Ысмайылдың аударуымен 1997 жылы түрік тілінде Әуезовтің тандамалы повесттері мен әңгімелерінің жинағы, Әуезов шығармашылығы туралы қазақ ғалымдарының мақалалар жинағы жарық көрді.