Амандасу

Амандасу немесе Сәлемдесу — инабаттылық пен әдепке қатысты қатынас нормасы. Сәлемдесу – адамның қадір-қасиетін мойындаудың белгісі. Түрлі этикеттегі сәлемдесу формаларының алуан түрлілігін жан-жақты сипаттау және жіктеу қиын. Басты иу, иілу, қол алысу, сүю, құшақтасу, қарапайым «қайырлы күн», «сәлем» т.б. этнографиялық және әлеуметтік-мәдени сипаттағы бірқатар объективті және субъективті факторлармен анықталады.^[1]

Қазақ халқының дәстүрлі амандасу түрлері[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Байырғы қазақ дәстүрі амандасулардың әлеуметтік тегінен, байлығынан және жалпы өмірдегі алатын орнынан белгі беретін болған. Ертеде хан немесе ірі сұлтандарға төменгі таптағы адам екі қолын кеудесіне қойып және төмен қарай иілмесе, оларға жақындай алмаған. Ал егер ол қайырым ретінде оған қолын созса, онда ол бір тізерлеп жерге отырып, оның қолын екі қолымен қысады. Әлеуметтік дәрежесі орташа адам өзінің әміршісіне қолын кеудесіне қыспай, бірақ, басын иіп келген. Хан немесе күшті әмірші, өзінің қарауындағылардың сәлеміне жауап ретінде оның иығына қолын қойып, сыйластығы болса қолын қысып амандасатын болған. Егер ханды жолай кезіктірсе, онда жолда тоқтап тұрып, оның өтіп кетуін күтуі керек, әрі басын иіп, қолын кеудесіне қойып дауыстап сәлем беруі шарт. Қараша халық өкілі сұлтандарға сәлемдескенде тізесін бүгіп көбіне «Алдияр тақсыр!» деп сәлем берген. Билігі жоқ төрелер мен сұлтандардың сыртынан болса да ізеттілік көрсету өз дәрежесінде болмағанымен, әмірі күштілер алдында ізеттілік шаралары қатаң сақталды.

Дәрежесі тең, бірақ, жақын таныс емес адамдар бір-бірінің бір қолын алып қана амандасқан; ал таныстар (ер адамдар) бір-біріне екі қолдарын береді және сонан соң, екі жаққа алма кезек иық тірестіріп құшақтасады немесе керісінше бір-бірін кеуделеріне қысып құшақтайды. Мұндай қимылдар кездесу кезінде жасалады. Әйелдер де кездескенде жалпы қабылданған әдетті сақтаулары тиіс. Әлеуметтік жағдайлары тең әйелдер кезіккенде қол алыспайды (еш уақытта сүйіспейді), тек бірі екіншісіне жәй ғана иіледі. Егер аға сұлтанның әйелдерімен қарапайым әйелдер кезігіп қалса, қарапайым әйелдер жанарларын төмен түсіріп, ізет көрсетіп иіледі. Бірақ, ханша немесе белгілі сұлтан әйелін кездестіргенде қараша өкілі жанарын төмен түсіріп, иіліп, бетін сипап сәлемдесуі керек. Жас әйел жасы үлкен туыстарының алдында бір тізесін бүгіп, иіліп сәлем салады.

Қазақтар бір-бірімен жолыққанда бір-бірімен мал-жан аман ба? - деп сұрасқан. Мал аман ба? - деп сұрауы олардың тұрмыс-тіршілігі күнкөріс өзегі, шаруашылық қатынастарының негізгі құралы саналған төрт түлікпен тікелей қатысты болуына байланысты малды және отбасы туралы жөн сұрасу қалыптасқан нормаға айналған. Осылай сәлемдескенінен кейін ризашылықпен кішіден: «Мал-жаның аман ба?», - деп сәлем береді. Оған қалыптасқан дағдылы жауап: «Құдайға шүкір, өзіңіздің мал-жаныңыз аман ба?» — деп жауап береді. Қазақ «Жақсы сөз, жарым ырыс», деп ырымдап, әрқашанда «жақсы» деген. Ерлер арасында мұндай амандасу сөздер әйелдерге қатысты қолданылмайды, оларға тек «Сәлеметсіз бе?», — деп амандасады. Далада бір топ қазақтар екіншісімен ат үстінде кездесіп қалса, «Ассалаумағалейкүм» деп, оң қолын созып амандасып, сол қолын амандасушының оң иығына қояды. «Уағалейкүмсалам» деп аманын қабыл алып, қол алысады. Қазақтар қонаққа барғанда, киіз үйдің жанына жақындағанда аттан түседі, ал үй иесі қолғанат ересек балалары қарсы алып, аман-саулық сұрайды. Осы кезде әйел адамдар үй-ішін реттеп, кілем-сырмақтарын төр көрпешелерін төсейді. Келген мейманның өзі киіз үйге енгенде «Ассалаумағалейкүм» деп жалпыға сәлем беріп кіреді. Тіпті, баспанада адамдар жоқ болса да немесе әйелдер отырған жағдайда да «Ассалаумағалейкүм» деп шаңырққа сәлем беру әдет қалыптасқан. Сырдарияның төменгі бойы қазақтарында амандасудың да өзіндік дәстүрге бағынған рәсімі бар. Арал, Қазалы өңірінде ер бала, қыз бала да өзінен үлкендерге дауыстап сәлем бердік дейді. Келіннің беті ашылып, босаға аттаған күннен бастап, келін күйеуінің ағайындарына көрген кезде екі қолын алдына бір-біріне айқастырып қойып «Сәлем бердік», - деп дауыстап, өзі иіледі. Күйеуінің ағайындары жол-жөнекей кездескен күнде де осылай сәлем салады. Үлкендер келіннің сәлеміне «Көп жаса! Бақытты бол!» -деп жауап қайтарады. Бұл дәстүр келіндердің күйеуінің ағайындарына деген ізеттілігін білдіреді.

Жаман ырым болып саналғандықтан, ауылға алыстан атпен шауып келуге болмайды. Ауылға қонақ келгенде міндетті түрде аяңдап келіп, үй сыртына жақындағанда «сөйлес» деп дауыстайды. Үш қайталаудан кейін жауап болмауы қонақты қабыл алмағандығын білдіреді. Үй иесі немесе үй иесінің әйеліне қонақ «құдайы қонақ» деп жауап береді. Бұдан кейін үй иесінің шақыруымен үйге кіреді және келген қонақ әйел болса үйдің сол жағына, еркек болса оң жағына отырады. Егер, үй иесі өз қонағынан жасы үлкен болса, онда бірінші болып: «Амансыз ба?» деп сәлемдеседі, қонақ сұрағына жауап беріп, үй иесінен «Мал-жаныңыз аман ба?» деп сұрайды. Содан соң қонақ үйде отырғандардың барлығын аралап шығады. Ал әйел адамдарға жұмсағырақ: «Есенсіз бе?» - дейді, бұл «Деніңіз сау ма?» - дегенді білдіреді. Ал қыздарға айтқанда; «Қарағым», «шырағым» - деген сөздерді қосады.

Ұзақ уақыт көріспеген жандар немесе ұзақ сапардан келген адамның амандығымен қоса, жөншілігін сұрап, егжей-тегжейлі сұрасады. Алыстан келген адамға «алыстан алты жасар бала келсе, алпыстағы адам барып сәлем береді» деген ереже бар. Дегенмен, жасы мен жолы үлкен адамдарға сапардан келген адам өзі әдейілеп барып, сәлем беруі тиіс. Мұндай ізеттіліктің бірі сол әулеттің ертеден келе жатқан қара шаңырағына соғу міндет.^[2]

Азия халықтары тілдерінше сәлемдесу[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Бенгалша: Namaskaar [на-мас-каар]
Қытайша: 你好! [Нии Хау]
Корейше: 안녕 [ан ньон]
Моңғолша: Sain uu? — [Сай Ну]
Жапонша: どうも [до-мо]
Кхмерше: Sua s'dei [суа си дей]
Қытайша амандасу
Бодо: Wai [Уай]
Хинди: नमस्ते [на-ма-стЭй]
Индонезия: Halo [хало]
Каннада: Namaskara [намаскара]
Қазақша: Salem [салем]
Конкани: Dev baro dis div [дев баро дис див]
Лаосша: Sabaidee [сабайди]
Малаяламша: Namaskkaram [намасккарам]
Маратхи: Namaskar [намаскар]
Неварша: ज्वजलपा [джва-джалапа]
Малайзия: Hai — [Хай]
Непалша: K cha [к ча]
Тайванша (хоккиен): Li-ho [ли-хоу]
Вьетнамша: Xin chào [син чао]
Филиппинше: Kamusta [ка-мус-та]

Еуропа халықтары тілдерінше сәлемдесу[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Албанша: Tungjatjeta [То-ньят-йета]
Аустрияша (неміс диалектісі): Grüßgott [Грюсготт]
Немісше: Hallo [Халло]
Баскіше: Kaixo [Каи-шоу]
Белорусша: Вiтаю [Ви-таю]
Бретонша: Degemer Mad [Дегемер мад]
Болгарша: Zdrasti [Здрасти]
Босния: Hej? [Хей]
Каталонша: Hola [О-ла]
Хорватша: Bok [Бок]
Намасте - Үндістандағы кең таралған әлеуметтік сәлемдесу
Чехша: Ahoj [Ахой]
Датша: Hej [Хай]
Голландша: Hoi [Хой]
Ағылшынша: Hello — [Хэллоу]
Эстонша: Tere päevast [Тере паеваст]
Финше: Hei — [Хей]
Французша: Salut [Салю]
Фризше: Goeie [Хойе]
Ирландша: Dia duit [Диа гыт]
Грузинше: გამარჯობა — Gamardjoba [Гамарджоба]
Грекше: Γεια σου [Яа-су]
Мажарша: Szia [Сия]
Исландша: Góðan dag [Гофан дааг]
Италянша: Ciào [Чао]
Латышша: Chau [Чао]
Литовша: Sveiki [Свейки]
Люксембург: Moïen [мой-ен]
Македонша: Здраво
Мальтий: Aw gbien [Аау жбииин]
Норвегше: Hei [Хей]
Полякша: Witaj [Витай]
Португалша: Oi [Ой]
Румынша: Salut [Салют]
Сербше: Zdravo [Здраво]
Словакша: Dobrý [Дборый]
Словенше: živjo [жвийо]
Испанша: Hola [Ола]
Шведше: Tja [Ша]
Украинша: Привит

Таяу Шығыс халықтары тілдерінше сәлемдесу[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Түрікше: Merhaba [мерхаба]
Армянша: Барев
Азербайжанша: Salam [са-лам]
Арабша: Ahlan [Ахлэн]
Иврит: Shalom [шалом]
Курдша: Choni [чони]
Персид: Salaam [слаам]

Африка халықтары тілдерінше сәлемдесу[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Амхарша: Selam [Селам]
Тайландша амандасу
Ньянджа: Muribwanji [мури-буанджи]
Чабби: Shabe Yabebabe Yeshe [шаби ябибаби еше]
Дьюла (Кот-д’Ивуар, Буркина-Фасо): in-i-che [ин-и-че]
Дзонг-кэ (Бутан): Kuzu-zangpo [казу-зангпо]
Эдо (Нигерия): Kóyo [койо]
Хауса: Ina kwaana? [ина куаа]
Игбо: Ndêwó [ин-ДЕЕ-ВО]
Лингала: Mbote [мботи]
Оромо (Afan Oromo): Asham [ашам]
Суахили: Jambo? [джамбо]
Тигринья: Selam [Селам]
Луба: Moyo [мойо]
Тсонга (ОАР): Minjhani [минихани] (ересектерге амандасу)| Kunjhani [кунихани]^[3]

Әр түрлі елдердегі сәлемдесу[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Гренландия халықтарында мұрынға мұрын тигізіп сәлемдесу түрі кездеседі. Адамдар тұрып, бір-бірінің бетіне бірнеше секунд тыныс алады. Кездесу кезінде Гренландиялықтар «Ауа-райы тамаша!» деген сөзді айтады (тіпті қар жауып, сыртта өте суық болса да).
Итальяндықтар кездескен кезде әрқашан таныстарын алдымен сол жақ бетінен, содан кейін оң жақ бетінен сүйеді. Алғаш кездескен кезде ер адамдар бір-бірімен қол алысады немесе достық қарым-қатынаста құшақтайды. Жақын туыстар бір-бірінің бетінен сүйе алады.
Жапониядағы дәстүрлі сәлемдесу - одзиги деп аталады. Бұл сәлемдесу кезінде қолданылатын иіліп сәлемдесу тағзымы. Жапондар шетелдіктерге мейірбандықпен қарайды, сондықтан құрмет көрсету үшін басын сәл қисайту жеткілікті.
Тай тілінде сәлемдесу «вай» деп аталады. Кездескен кезде олар бірден алақандарын біріктіріп, басқа адамға мейірімді көзқарас білдіреді. Бүктелген қолды кеудеге немесе маңдайға қойып, сәл иілу жасайды. Таиланд тұрғындарына бала кезінен дұрыс күтуді үйреткен. Егде жастағы адамдарға жай ғана бас изеп амандасу немесе кеуде деңгейінде ерекше қимыл жасауға рұқсат етіледі. Кіші тайлықтар бастарын сәл алға еңкейтіп, үлкендерге құрмет көрсетеді.
Намасте - үнділік және непалдық дәстүрлі сәлемдесу. Оның атауы «намах» - «тағзым», «те» - «саған» деген сөздерден шыққан. Басқа адаммен амандасу үшін үндістер алақандарын кеуде деңгейінде олардың алдына қояды.
Қол алысу
Тибеттегі жергілікті тұрғындар амандасу үшін тілдерін шығарады. Қарапайым адамдар тілдерін тез шығарады, тибет монахтары бәрін баяу жасайды. Алдымен олар қолдарын ашады, алақандарын жоғары көтереді, содан кейін тілінің ұшын шығарады.
Филиппинде үлкенді сыйлауға бала кезінен үйретіледі. Сондықтан үлкендерге кішілер бас иіп қарсы алады. Олар сәл еңкейіп, үлкен кісінің оң қолын қолдарына алып, маңдайларына қояды. Сонымен бірге олар «мано по» - «Мен сіздің қолыңызды құрметтеймін» деген сөздерді айтады.
Қытайлықтар амандасу кезінде белгілі бір қашықтықты сақтайды, аға ұрпақ өкілдеріне дәстүрлі иіліп амандасуды ұсынады. Қазіргі қытайлықтар батыстық әдет-ғұрыптарды қабылдап, қол алысу үшін қолын созады. Сәлемдесу кезінде қытайлықтар «сен жақсысың» деп аударылатын сөз тіркесін айтады. Демек, сөйлеген адам жақсылық пен береке тілейді.
Кенияда тұратын Маасай тайпасы қонақтарды қарсы алған кезде - секіру арқылы ерекше биді орындайды. Ерлер шеңберге тұрып, секірулер жасай бастайды. Маасай қол алысатын болса, ол міндетті түрде қолына түкіреді, содан кейін ғана қол алысу үшін қолын созады. Кениялық Акамба тайпасы қонақтарды ерекше түрде қарсы алып, кездескен кезде сыйластығы мен қуанышын білдіру үшін бір-біріне түкіреді.
Жаңа Зеландияда танымал сәлемдесу «хонги» болып табылады, онда адамдар кездескен кезде мұрындарын ысқылайды. Ежелден бері жергілікті тұрғындар сәлемдесу ретінде салт-дәстүрлік билерді орындаған. Олар жамбастарын қағып, аяқтарын қағып, тізелерін бүккен. Сонымен бірге олар қонаққа ашықтығы мен қуанышын көрсету үшін әрқашан тілдерін шығарып отырды.
Қонақты үй иесі қарсы алып, қол алысып, құшақтап, екі бетінен сүйеді. Бұл жағдайда сәлемдесу рәсімі күлімсіреу және сәлемдесу сөздерімен бірге жүреді. Ер адамдармен кездескенде «Әссәләму алейкум» деп амандасып, оң қолын досының қарама-қарсы иығына қойып, мұрындарына тигізеді. Әйелдерге мұндай сәлемдесуге тыйым салынады.^[4]