Америка экономикасындағы жалғастырушылық пен өзгерістер

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту

Жалғастырушылық пен өзгерістер - АҚШ 21-ші ғасырға бұрын-соңды болмаған ірі және көп жағынан жемісті экономикасымен кірді.[1] АҚШ 20-шы ғасырдың бірінші жартысында екі дүние жүзілік соғысты және қоғамның тоқырауын бастан өткеріп қана қоймай, ол Кеңес Одағымен арадағы қырғиқабақ соғыстан бастап, ғасырдың екінші жартысындағы жұмыссыздықтың шарықтауына, ақша құнының түсуіне, үкіметте бұрын-соңды болмаған бюджет тапшылығына төтеп берді. Тек 1990-шы жылдары ғана ұлт экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізді: бағалар тұрақталды, жұмыссыздық 30 жыл дегенде ең төменгі деңгейге түсті, үкімет бюджет бойынша кірістің шығыстан асып түсуі жөнінде мәлімдеді, ал құнды қағаз нарығы дүрлігіп жатты.[2]

Тарихи[өңдеу | қайнарын өңдеу]

АҚШ жан басына шаққандағы ЖІӨ
АҚШ жан басына шаққандағы ЖІӨ

2011-шы жылы АҚШ экономикасы $13,6 трилионнан асты. 1998 жылы Американың ішкі жалпы өнімі, яғни мемлекет өндірген қызмет пен тауарлар ауқымы 8.5 триллион доллардан асты.[2] Құрама Штаттарда дүние жүзі халқының 5 пайызынан кем халық тұратынына қарамастан, АҚШ дүние жүзіндегі өндірілген экономикалық өнімнің 25 пайызынан көбін өндіреді. Жапония - әлемдік экономикадағы екінші ірі ел болса да, осы өнімінің жартысына жуығын өндіреді. 1990-шы жылдары Жапония мен көптеген басқа әлемдік экономикадағы елдер баяу өсіммен және басқа да экономикалық проблемалармен күресіп жатқанда, АҚШ экономикасы өз есебіне тарихындағы ең ұзақ әрі үздіксіз өсу кезеңін жазды.[1] Соған қарамастан, Құрама Штаттар 21-ші ғасырдың басында да ертерек кездердегідей терең экономикалық өзгерістер жағдайында болды.[1] Компьютер, телекоммуникация мен биология ғылымындағы технологиялық жаңалықтар ағымы американдықтардың өмір сүруі мен уақыт өткізуіне әсерін тигізіп отырды. Сол уақытта Кеңес Одағы мен Шығыс Еуропадағы коммунизмнің қирауы, Батыс Еуропада күшейіп келе жатқан экономикалық күш, Азия мен Африкада күшті экономикалардың пайда болуы, Латын Америкасы мен Африкадағы экономикалық мүмкіндіктердің кеңеюі, бизнес пен қаржының ғаламдық ықпалдасуы жаңа мүмкіндіктер тудырып, тәуекелге жол ашты.[1] Осы өзгерістер американдықтарды өз жұмыс орнын ұйымдастырудан бастап, үкімет рөліне дейінгі барлық маңызды мәселелерді қайта қарауға әкелді. Бәлкім осының нәтижесінде өз жағдайларын қанағат тұтып жүрген көптеген жұмысшылар болашаққа сенімсіздікпен, күмәнмен қарады.[1] Сол сияқты экономикада кейбір ұзақ та тұрақты қиындықтарға тап болды, американдықтардың көбі экономикалық қауіпсіздікте болып, әл-ауқатын жақсартып, байлық жинаса да, көпшілік, әсіресе жалғызбасты аналар мен балалары, кедейлікте өмір сүруде. Тұрмыс жағдайындағы айырмашылық басқа мемлекеттердегідей үлкен болмаса да сезілетін. Қоршаған орта жағдайы әлі де алаңдатушылық тудыратын. Американдықтардың біршама бөлігінде медициналық сақтандыру болған жоқ. Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейінгі буынның картасы, 21-ші ғасырдың басында медициналық сақтандыру жүйесі мен зейнетақы жүйесіне жүктеме салуға әкелмек.[1] Ал ғаламдық экономикалық ықпалдасу игілікпен қатар кейбір ауытқыларды да дүниеге әкелді. Атап айтсақ, дәстүрлі өндіріс салалары тоқтап қалу салдарынан зардап шегіп, мемлекеттің басқа елдермен сауда қатынасында тапшылығы білініп қалды [1]

Дағдарыстан кейінгі кезең[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Дағдарыс кезінде берілген жәрдем талондарына кезек

Ұзақ созылған дағдарыстан кейін Америка ұлты экономикалық істерге деген негізгі принциптерін ұстанды. Принциптердің бастысы - Құрама Штаттары нарықтық экономикадағы мемлекет болып қалды. Американдықтар, тауар өндіру мен оны бағалау тек үкімет пен жекеменшік тұлғалар мүдделері арқылы емес, миллиондаған тәуелсіз сатушылар мен түтынушылар арасындағы қарым-қатынас арқылы жүзеге асса, экономика жақсы жұмыс істейді дегенге және еркін сауда жүйесіндегі тауар бағасының сол тауардың нақты құнын көрсетуі экономиканы қажетті өндіріске бағыттауға мүмкіндік береді деп сенді. Еркін сауда жүйесін американдықтар тек экономиканы дамыту тәсілі ретінде емес, сондай-ақ өздерінің саяси құндылықтарын, әсіресе жеке бас бостандығы мен саяси плюрализмді және биліктің шоғырлануына деген қарсылығын өткізу құралы ретінде қарастырады. Шынында, 1970-ші, 1980-ші, 1990-шы жылдары үкімет басшылары нарықтың дамуына үлес қосып, әуе жолдарын, темір жолдарын, жүк тасу компанияларын, банктер, телефон компанияларын, электр құрылыстарын нарықтық бәсекелестіктен қорғайтын ережелерді ауыстырды. Және үкімет басқа компаниялардан шаруашылығы нарықтық принциптерге сай жүргізуін талап етті. Бірақ, американдықтардың еркін кәсіпкерлікке деген сенімі үкімет үшін басқарушы рөл қарастырмаған. Ол кезде американдық үкіметке нарық талаптарына бағынбайтын компанияларды таратып немесе реттеп отыратын күш ретінде жүгінетін. Олар жеке шаруашылықта қарастырылмайтын білім беруден бастап қоршаған орта тазалығын сақтау мәселелерін шешуде үкіметке сенетін. Бірақ, американдықтар нарықтық принциптерді жақтағандарына қарамастан, үкіметті ара-тұра жаңа өндірісті қолдау үшін, кейде тіпті американдық компанияларды бәсекелестіктен қорғау үшін де пайдаланатын. Кейде демократияны реттеуге бағытталған тиянақсыз әрекеттерден соң, американдықтардың экономикадағы үкімет рөлі жөніндегі пікірлері бір жерден шыға бермейді. Жалпы, 1930-1970 жылдар аралығында үкімет экономика істеріне белсене қатысты. Бірақ, 1960-шы және 1970-ші жылдары болған экономикалық қиындықтар американдықтардың көңілінде үкіметтің әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу мүмкіндігіне деген күмән тудырды. Зейнетақы мен қарттарды медициналық сақтандырумен қамтамасыз ететін көптеген әлеуметтік бағдарламалар әлеуметтік және медициналық сақтандыруды қоса алғанда осы кезеңде қайта қаралды. Федералды үкіметтің ұлғаюы 1980-ші жылдары баяулады.[1]

Қазіргі күнгі жағдайы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Америка халқының ептілігі мен прагматизмі экономиканың күрт дамуына әкелді. Өзгеріс байлықтың артуына, технологиялық жаңалықтарға немесе басқа елдермен арадағы сауда қатынастың өсуіне байланысты болса да, АҚШ экономикасының тарихында тұрақты болып келді. Осының нәтижесінде, кезінде ауыл шаруашылығы дамыған мемлекет осыдан 100 тіпті 50 жыл бұрынғымен салыстырғанда бүгінде толық немесе жартылай қалаландырылған елге айналды. Қызмет көрсету салаларының дәстүрлі өндіріс салаларынан әлдеқайда маңыздылығы артты. Өнеркәсіп салаларының басым көпшілігі жалпылай өндірістен тұтынушы сұранысын өтейтін маманданған өндіріске көшті. Ірі корпорациялар бөлініп, бірігіп, жаңа тәсілдермен қайта құрылды. Сөйтіп, жиырмасыншы ғасырдың ортасында болмаған жаңа өндірістер мен компаниялардың бүгінде ел экономикасы үшін маңызы зор. Жұмыс берушілер жағдайға бейімделгіш, ал қызметкерлер барған сайын дербес бола бастады. Үкімет пен бизнес басшылары барған сайын: «Кәсіби әрі икемді жұмыс күшін құру - болашақта ел экономикасының табысты болуының кепілі» - деп атап көрсетуде. Ішкі жалпы өнім аталған жыл мерзімінде өндірілген өнім мен қызмет көрсетудің жалпы көлемін анықтайды. Құрама Штаттардың ішкі жалпы өнімі 1983 жылдағы $3,4 триллионнан 2011 жылда $13,6 триллионға дейін өсті. Бірақ, бұл сандар экономика саулығының өлшемі болса да, ол ұлттық тұрмыстың бар жағын қамтымайды. Ішкі жалпы өнім товар мен қызметтің нарықтық бағасын көрсеткенімен, мемлекеттегі өмір сапасын көрсетпейді. Сөйтіп, кейбір ауыспалылар жеке бастық бақыты мен қауіпсіздігі, қоршаған орта тазалығы, жақсы денсаулық - осының шетінен шығып кетеді.[1]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. a b c d e f g h i Америка экономикасының негіздері, 2002
  2. a b “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998. ISBN 5-89800-123-9

Тағы қараңыз[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. АҚШ қаржы-несие және салық бюджет саясаты
  2. АҚШ үкіметінің экономикадағы рөлі
  3. Америкадағы акциялар, тауарлар және нарықтар
  4. Америкадағы шағын кәсіпкерлік және корпорация