Арнаулы экономикалық аймақтардың қаржысы

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту

Нарықтық экономикада әкімшілік-аумактық бірліктердің аумактарында экономикалықжәне әлеуметтік қызметті неғұрлым кең ырықтандыру арқылы оларды дамытудың өзіндік ұйымдық-экономикалық әдістері кең тараған. Бұл әдістер еркін немесе арнаулы экономикалық аймақтар түрінде экономиканы дамытудың рыноктық жолын таңдап алған елдерде кеңінен дамыған. Экономикалық қызмет еркіндігінің дәрежесі әр түрлі болуы мүмкін, сондықтан атауларда: еркін сауда аймағы еркін кеден аймағы, қосалқы аймақ және т.с.с. нұсқалар болуы мүмкін; экономикалық ырықтандырудың шекті нұскасы оффшорлық аймак немесе аумак болып табылады.
Арнаулы (еркін) экономакалық аймақ (АЭА) - қызметтің басым түрлерін жүзега асыру үшін колайлы жағдайлар жасалатын дәл белгіленген шеқаралары бар Қазақстан Республикасының шектеулі аумағы.
Қазіргі уақытта Қазақстан аумағында 6 арнаулы экономикалық аймақ жұмыс істейді: «Ақтау теңіз порты», «Астана - жаңа қала», «Ақпараттық технологиялар паркі», «Оңтүстік», «Ұлттық индустриялық мұнай-химия технопаркі» және «Бурабай». Арнаулы экономикалық аймақтар экономиканың салаларын дамыту және қолдау, өңірлерді жедел дамыту және әлеуметтік проблемаларды шешу, кәсіпкерлік қызметтін тиімділігін арттыру, инвестицияларды, технологияларды және казіргі замаңғы менеджментті тарту тиімділігі жоғары және бәсекеге қабілетті өндірістерді құру максатында құрылады.
Арнаулы экономикалық аймақтар жиырма бес жылға дейінгі мерзімге құрылады. АЭА-ны құру өңірэкономикасын сауықтыруға, маңызды микроэкономикалық міндеттерді шешуге - өндірісті тұрақтандыруға және оны ұлғайтуға, шаруашылықты жаңғыртуға, ішкі рынокты жоғары сапалы тауарлармен толықтыруға бағытталған. Қосымша шетелдік капитал мен озық технологияны тарта отырып, халықтың жұмыспен қамтылуын кеңейтуге, жергілікті жұмыс күшінің біліктілігін арттыруға, маркетинг және менеджмент саласында тәжірибе алуға мүмкіндік туады.
АЭА аумағында отадық және шетелдік заңи тұлғалар мен азаматтардың шаруашылық, қаржылық және өзге қызметінің кез келген түріне (заңнамамен тиым салынған түрлерінен басқасы) рұқсат етіледі. Отандық заңи тұлғалар (энергетикалық және көлік жүйелеріне жататындарынан басқасы) аймакта дербес және ведомстволық бағыныштығына қарамастан тәуелсіз ұйымдар болып табылады. Аймақтан тыс орналасқан заңи тұлғалар аймақ аумағында өздерінің филиалдары мен жаңа кәсіпорындарын құра алады.
Қазақстанда АЭА жұмысының тәжірибесі бар: тіпті 1992 ж. әр түрлі облыстарда бірнеше аймактар құрылған болатын, бірақ олардың жұмыс істеуі тауар-ақша ауқымының козғалысына толық бақылаудың жогалуы және әкімшілік-аумактық бөліністердің экономикалық дербестігін апуы тұрғысынан орталық билікті канағаттандырмады - аймақтар таратылды.
1996 жылдан АЭАның (Қызылорда, Ақмола, Лисаков) іс-әрекетін жаңғырту өңірлерді дамытудың бұл тиімді жолының жұмыс істеу тетіктерін жаксартуға мүмкіндік берді, бірак 1998 жылдың аяғынан бастап басқару мен қаржыны орталықтандыруға белгіленген бет бүрыс бұл аймақтардың өмір сүруін алдын ала шешті. Қазіргі қақытта Қазақстанда АЭА Ақтауда «Морпорт Ақтау» ЖШС «АЗСТ», Оңтүстік Қазақстан облысында және Астанада жұмыс істейді, олар қысқа мерзім ішінде бірқатар жаңа өндірістер құруға мүмкіндік берді. Астана қаласында оның мемлекет астанасы ретіндегі айрықша мәртебесіне байланысты салықтарды бөлу, өндірістік-техникалық арналым заттары мен тауарлары импортының жеңілдетілген режімі сакталынған. Елде ақпараттық технологиялардың жаңа экспортка бағдарланған және импорт алмастырушы саласын құру мен Қазақстан Республикасының ғылыми-техникалық және инновациялық әлүетін неғұрлым толық пайдалану максатында 2013 жылғы казанның 1-іне дейінгі кезеңге «Акпараттық технологиялар» паркі арнаулы экономикалық аймағы құрылған.
Бұл мысалдардан арнаулы экономикалықаймактардағы шаруашылықжүргізуді экономикалық- құқықтық реттеу тәртібін бақылап отыруға болады. Арнаулы экономикалық аймак орталық атқарушы биліктің жергілікті өкілетті және атқарушы орғандарының ұсыныстарына негізделген шешімдері бойынша құрылады. Басқару үшін билік пен басқарудың республикалық және жергілікті орғандарының, АЭА аумағында тіркелген отандық және шетелдік кәсіпорындар мен ұйымдардың екілдерінен Әкімшілік кеңес құрылады, кеңесті төрага басқарады, оны Президент тағайындайды және қызметінен босатады. Аймактың Әкімшілік кеңесі егер кәсіпорындар мен ұйымдардың оперативтік шаруашылық-қаржылық қызметі аймакты белгіленген құқықтық режімге кайшы келмесе оған араласпайды. Жалпы аймактың Әкімшілік кеңесіне шетелдік капиталды тарту, ағымдағы және келешек кезеңге арналған аймакты дамытудың бағдарламаларын әзірлеу және іске асыру жөнінде кең өкілеттіктер берілген; ол аймактағы қаржылық, кредиттік, кедендік саясатты анықтайды; тауарлардың, қызметтердің, табиғи ресурстардың экспорты мен импортын лицензиялау мен үлестеуді жүзеге асырады; салықтар мен басқа төлемдерді өндіріп алады, бағалы қағаздар шығарады; жерді, жер койнауын, басқа табиги ресурстарды, негізгі капиталдарды жалға береді; қаржы рыноғы мен оның инфрақұрылымын ұйымдастырады.
Аймактың отандық және шетелдік заңи тұлгаларының аймақтың аумағынан тысқары жерлеріндегі әріптестерімен кредиттік-есеп айырысу операциялары қорреспонденттік шоттар жүйесі арқылы Ұлттық валютада жүзеге асырылады. Әкімшілік кеңестің салық службасы аймак аумағынағы салықтық операциялардың барлық түрлерін жүзеге асырады. Арнаулы экономикалық аймақтардың аумағында қызметін жүзеге асыратын ұйымдарға салық салу Қазақстан Республикасы салық заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады.
АЭА Әкімшілік кеңесі қаржылық қорды, ал аймак шеқараларының әкімшілік-аумактық бөліністер шеқарасымен токайласкан жағдайда бюджетті қалыптастырады, ол сонымен бірге әкімшілік аумақтық бөліністің бюджеті болып табылады. Қор (бюджет) аймак аумағында тіркелген заңи және жекетұлғалардан апынатын салықтар, алымдар және басқа міндетті төлемдер есебінен құрылады. Арнаулы қорларгатүсетін түсімдер АЭА қаржылық қорын (бюджетін) қалыптастырудың көзі бола алмайды.
Қаржылық қордың (бюджеттің) жоғарғы бюджетпен өзара қарым-қатынасы АЭА-ның қаржылық қорына (бюджетіне) түсетін кірістердің жалпы сомасынан аударылатын аударымдардың ұзақ мерзімді түрлаулы нормативі арқылы анықталады. Аймактың Әкімшілік кеңесі максатты қаржылық қорларды, соның ішінде АЭА-ның экономикалық және әлеуметтік қорын құра алады, сонымен бірге бос бюджеттік қаражаттар, салықтық емес сипаттағы аударымдар мен алымдар есебінен оларды калыптастырудың көздерін анықтай алады. Аймак аумағында салық салу елдің салық заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады. АЭА аумағында тіркелген және қызметін жүзеге асырушы заңи ұйымдардан алынатын қорпорациялық табыс салығының мөлшерлемесі кәдуілігі мөлшерлемеден төмен белгіленеді. АЭА аумағында еркін кеден аумағының режімі іс-әрекет етеді.
Егер АЭАның құқықтық режімі өзгерсе немесе ол мезгілінен бұрын таратылса, онда аймак аумағында инвестициялық қызметті жүзеге асырып жатқан шаруашылық жүргізуші субъектілерге мұндай қызметті инвестициялар салынған мезетке сай келетін жағдайда жалғастыра беру құқығы кепілдендіріледі. Мұндай құқық АЭА құрылған мерзімінің аяғына дейін іс-әрекет етеді, бірақ ол 10 жылдан аспауы тиіс; мерзім айтылған құқықтық режімді жою немесе өзгерту күнінен есептеледі.
Сөйтіп, АЭА-да бизнестің барлық сфераларындағы сан алуан кәсіпкерлік қызметті өрістеу үшін колайлы жағдайлар жасалады. Басқа мемлекеттердегі АЭА-ның жұмыс істеу практикасы әлемдік экономикада болып жатқан өзгерістерді белсенді қабылдай отырып, аймактардын құрылымы өздігінше дамуга кабілетті екенін және өз кезегінде өз мемлекетінің экономикасына онтайлы әсер ететінін көрсетіп отыр. Бірлескен кәсіпорындар жұмысынын тәжірибесі бар, жоғарғы дайындықтың жобалары бар, инфрақұрылым мен көлік жүйелері дамыған, шет мемлекеттермен шеқарасы бар аймактар неғұрлым тиімдірек болады.[1]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. Құлпыбаев С., Ынтыкбаева С.Ж., Мельников В.Д. Қаржы: Оқулық / - Алматы. Экономика, 2010- 522 бет ISBN 978-601-225-169-2