Ағаттық

«Ағаттық ісімізді білмедік пе? Көңілін бір нәрседен кірледік пе?» (I. Жансүгіров, Поэма). Поэма үзіндісінен тіліміздің түсіндірме сөздігінде берілген «әбестік, қателік, жаңсақтық» мағыналарын ұғынамыз. Бірақ «ағаттық» сөзінің тұңғыш мағынасын басқа түркі тілдері деректеріне зер салғанда ғана аңғара аламыз.

Якут тілінде: оғотук — балалық, аңғырт, аңқау, жетілмеген (Якут— русский словарь, 1972, 266) деген мағыналарға нұсқайды. Якут тіліндегі осы мағыналардың алғашқысы — «балалық» та, басқалары кейін пайда болған — туынды мағыналар. Өйткені бұл тілде: «оғо»—«бала», ал «оғото» тұлғасында «балапаным» дейтін мағына бар.

С. Маловтың топтастыруы бойынша, якут тілі — түркі тілдері ішіндегі өте көне тілдердің бірі. Осы көне тілдің ескі сөзі қазақ арасында да сақтала отырып, дыбыстық тұлғасын өзгерткен деуге әбден болады. Түркі тілдеріндегі дыбыс сәйкестігі заңдылығы бойынша көне тілдегі «о» дыбысы қазақ тілінде «а» болып, «оғою» сөзі «ағата», одан әрі «ағат» қалпына дейін жеткен. Бұл тұлға әлі де «бала» дегенді ғана аңғартып тұр. Оның «балалық» мағынасын беруі үшін, белгілі бір қосымша жалғануы қажет. Ол қосымша тек қана қатаң дауыстыдан басталмақ. Осылайша «ағаттық (ағат-тық)» тұлғасы пайда болып, бұл сөз алғаш «балалық» мағынасын аңғартса, уақыт өткен сайын үстеме мағына жамап, «әбестік», «жаңсақтық» ұғымдарын да беретін болған. Ойға салып қарасақ та, мұндай сипаттар көп жағдайда балаға, балалық шаққа тән екендігін байқау қиын емес. Мысалы: «Балам, түне күнгі ағат қылығыңнан соң жұрт көзіне түсуге өте қымсынатын көрінесің»... (Н. Ғабдуллин, Қызық дәурен). Осы сөйлемдегі «ағат» тұлғасының орнына «бала» дегенді қойсақ та, беретін мағынасына онша нұқсан келе қоймайды. Сөйтіп, «ағаттықтың» алғашқы мағынасының қазақшасы — «балалық» болмақ та, кейінгі мағыналары — аңғырттық, аңқаулық, әбестік, қателік, жаңсақтық деп топшылаймыз.