Ақбауыр үңгірі
| Ақбауыр үңгірі | |
| Сипаттамасы | |
|---|---|
| Ашылған жылы | 1970, 1990 |
| Орналасуы | |
| 49°39′15″ с. е. 82°42′13″ ш. б. / 49.65417° с. е. 82.70361° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 49°39′15″ с. е. 82°42′13″ ш. б. / 49.65417° с. е. 82.70361° ш. б. (G) (O) (Я) | |
| Ел |  Қазақстан |
| Аймақ | Шығыс Қазақстан облысы |
| Lua error Module:Wikidata/media ішіндегі 4 жолында: attempt to concatenate local 'value' (a nil value). | |
Ақбауыр үңгірі – қола дәуірінің ескерткіші.
Географиялық орны[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы, Бестерек ауылының солтүстігінен 3 км жерде Ақбауыр тауының етегіне орналасқан.
Сипаты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жүйелі зерттеу жұмыстарын 1970–1990 жылдары ҚР ҒА археолог экспедициясы (жетекші З.Самашев) жүргізді. Үңгір қабырғасындағы қызыл күрең охрамен салынған суреттер б.з.б. 3-мыңжылдықтың басына жатады. Төбесі қуыс, іші конус тәріздес күркеге ұқсайтын үңгір, әсіресе, оның кіре берісіне қарсы суреттер салынған негізгі қабырғасы көп адам табынатын, киелі орын болған. Үңгір таудың етегінен 5–6 метр биік орналасқан. Оның алдындағы алаңда жылдың белгілі бір мерзімінде (жыл басы – наурызда) үлкен діни жиындар, құрбандық шалу, т.б. рәсімдер өткізілген. Суреттердің мазмұны өте күрделі. Композицияның семантик. орталығында қос аяқты арба, өгіз, таутекенің суреттері бейнеленген. Олардың айналасында әр түрлі ирек сызықтар, нүктелер, үшбұрыштар, төртбұрыштар және адамдар, үш-төрт күрке бейнеленген. Энеолит, қола дәуірлерінде салынған бұл суреттер жердің құнарлы болуын, мал-жанның өсіп-өрбуін тілеу мағынасын білдіреді. Сол кездегі діни ғұрып бойынша өлген адам қабіріне қос аяқты арбаны бірге қойған. Ол адамдардың жанын, рухын басқа дүниеге тасымалдайтын құрал деп саналған.[1][2]
Ғалымдардың пікірлері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Зейнолла Самашев: Жаңалық ретінде бірінші қабаттан қола дәуірінің соңы мен ерте темір дәуірінің басында салынған елді мекенді анықтадық. Тас астық үккіштер, ұштауыш тастар, жылқылар мен қойлардың сүйектері көшпенді сақтардың отырықшы өмір салтын да ұстанғанын көрсетеді.
Археологтардың ойынша, оларда жер өңдеу дамыған, олар тастарды қашаған, киім тіккен, керамиканы күйдіріп, темірден қару-жарақтар жасаған. 2019 жылы үңгірге жақын аумақты қаза отырып, ерте сақтар дәуіріне жататын стационарлық елді мекенді анықтадық.
Ақ бауырдың қолданылуы бойынша теориялар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Теория 1: батысқа қаратылған, ашық аспан астындағы ғибадатхана. Ол жерлеу рәсімдері, құрбан ету, ғұрыптарды іске асыру үшін қолданылған. Ақ бауыр мен Қызыл тас тауының жанында жасалынған ғұрыптар ең ежелгі табынушылықтардың қатарына кіретін тауларға табынушылықпен тікелей байланысты болуы мүмкін. Тауға, аспанға, күнге, нөсерге, жануарлар мен өсімдіктерге табынушылықтан діндердің ежелгі түрлері қалыптасқан. Ғалымдардың пайымдауы бойынша, тастардан жасалынған дөңгелектер діндік немесе басқа да ғұрыптарды жасайтын орын, ал тастар қатарлары діни үдерістерге арналған аллеялар болған. Қабырғадан шамамен 100 м жерде саңырауқұлақ пішінді үлкен тасты көруге болады. Мамандардың айтуынша, бұл жартас құрбандық үстел болған.
Теория 2: Ежелгі адамдар аспан денелеріне жүйелік бақылаулар жүргізген ежелгі обсерватория, өйткені ол жерде ежелгі құрылыстар, күн сағаты бейнеленген алаң, астро тордың ақпараты, сақталып қалған биіктіктері 2,5-4 м құрайтын граниттік тастары бар диаметрі шамамен 25 м құрайтын «астрономикалық зертхана» табылған. Осы тастарда діни қызметкерлердің-астрономдардың, неолит пен қола дәуірінің Күн мен Айды бақылаушы адамдардың әрекеттерін тамашалаушы көрермендерді отыруы әбден мүмкін.
Теория 3: Адамзаттың құтқарылу картасы. Ерекше тастағы жазуда инаквазусқа және Жердегі күрт климаттық бес зоналылықтың пайда болуына себеп болған бүкіл ғаламшарлық мәселе туралы ақпарат қамтылған. Құпияланған жазу бойынша құтқарушы бағытша Ертісті көрсеткен.
Теория 4: Тауға табыну ежелгі мәдениеттерде таралған, себебі таулар жергілікті құдайлардың орын деп саналған. Олар әлемнің ортасын, жер мен көктің түйісу орнын, мәңгілік пен жоғарғы дүниеге талпынысты білдірген. Ақ бауыр – көкжиек тұстары бойынша дәл шектелген полярлығы бар энергетикалық және ақпараттық генератор. Екі оң және екі теріс аймақтар бар. Бұл 5 мың жыл бойы жұмыс істеп келе жатқан ұдайы қызмет ететін ақпараттық генератор. Бұл жерге ақпарат үлкен аумақтан жиналып, ғарышқа жіберіледі.
Тастағы суреттер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазіргі кезге дейін Қазақстанда басқа жерде кездеспейтін 80 таста салынған суреттер мен петроглифтер сақталған: адамның, тауешкінің, бұқаның, екі дөңгелекті арбаның, тұрғылықты орындардың суреттері, қалғандары әрқыйлы белгілер. Суреттер қоңыр охрамен (немесе құрбандыққа шалынған жануарлардың қанымен) салынған және б.з.д 3 мың жылдарға тиесілі. Көптеген суреттердің арасы 90, 60 және 180 сантиметрлерді құрайды. Бұл сурерттер Қазақстан үшін өзгеше және ерекше, біріншіден олар таста қашалмай қызыл охрамен салынған, екіншіден, ежелгі қарапайым суретшілердің жұмыстарына ұқсас емес. Суреттердің салыну себебі әлі де құпия, алайда адамзаттың құтқарылу картасы, жазудың ең алғаш пайда болуы (Е.Курдаков), өзгеғаламшарлықтардың келуі (А.Юрченко) және аспан картасы сияқты болжамдар бар. Зерттеуші Леонид Марсадолов Ақ бауырдың пирамидтік пішіні қасиетті кеңістік және ғарыштық дөң екендігіне сенімді.
Кресттер – Күн немесе жұлдыздар белгісі, сол үшін алдымызда ежелгі адамдардың жұлдызды аспанды көруі бойынша жасалынған карта. Ол толық емес, бірақ киелі орынның оңтүстік-батыс аумағы үшін маңызды.
Ақ және қара бұғылар, тауешкілер құрбандыққа шалу ғұрыптарының бір бөлігі болуы мүмкін. Мүйіздерінде күн орналасқан бұғылар көне Евразия көшпенділелрі үшін киелі жануардың маңызын білдіреді. Жануардың сұлулығы мен күші, оның бебітшілдігі мен өзін қорғай алуы, түрлерінің ауқымды тарау аумағы, жыл сайын мүйіздеріне бір тарам қосылу және тағы да басқа қасиеттері көшпенділердің бұғыны көшпенділік белгісінің бірі қылып таңдауының себептері. Тіпті скифтік уақытта Қазақстан жерінде тіршілік еткен «сака» тайпасын кейбір лингвисттер «бұғы» деп аударады.
Жартастар мен тастардың болжамды қолданыстары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Үңгірдің жартылай домалақ кеңістікті жүрек пішінді тесігі бар тас жауып тұрады. Кейбір жорамалдар бойынша, пішінде түнгі аспандағы шоқжұлдыздарды бақылау үшін жасалынған түзетулер бар.
Табиғи емес тастағы үңгімелер. Егер астыңғы үңгімелердің біреуіне су құйса, су күн мен түн теңелген күні жоғарғы үңгімеде көрінеді. Мүмкін бұл тастағы үңгімелер құрбан шалу орындарының белгіленулері. Немесе бұл ежелгі металлургтердің балқытылған жынықа арналған құймақалып болуы да мүмкін. Сонымен қатар, бұл жерде үңгімелерге сәйкес келетін руда құймалары табылған. Осы шатқал аумағында пештердің қалдықтары да табылған, кейбіреулері кішірек тек 1-2 адам сиярлықтай, ал кейбіреулері өте дәу. Джон Обри сипаттаған үңгімелерге аса қызығушылық арттырылады. Ол 1663 жылы Карл ІІ патшаның тапсырмасымен қазақстандық Стоунхенджді қарастыра отырып, тастарды бір үңгімеден екінші үңгімеге сала отырып, күн және ай тұтылу күндерін анықтаған деп болжады. Хойлдың пайымдауы бойынша, үңгімелер бұрыштарды есептеуге арналған алып транспортир. Сонда ежелгі адамдар да нақты ғылымдарды зерттей отырып, уақыт пен кеңістікті өлшеуге талпынған.
Жол сипаттамасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ақ бауыр шамамен Өскеменнен 38 км-де орналасқан.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, I том
- ↑ Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8