Бәйдібек ауданы

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Қазақстан ауданы
Бәйдібек ауданы
Елтаңбасы
Елтаңбасы
Әкімшілігі
Облысы

Түркістан облысы

Аудан орталығы

Шаян

Ауылдық округтер саны

11

Ауыл саны

50

Әкімі

Ерлан Зайыпұлы Нұрмаханов

Аудан әкімдігінің мекенжайы

Шаян ауылы, Қарашаұлы көшесі, №51

Тарихы мен географиясы
Координаттары

43°02′06″ с. е. 69°22′33″ ш. б. / 43.03500° с. е. 69.37583° ш. б. / 43.03500; 69.37583 (G) (O) (Я)Координаттар: 43°02′06″ с. е. 69°22′33″ ш. б. / 43.03500° с. е. 69.37583° ш. б. / 43.03500; 69.37583 (G) (O) (Я)

Құрылған уақыты

1928

Жер аумағы

7,2 мың км²

Уақыт белдеуі

UTC+5:00

Тұрғындары
Тұрғыны

48 893[1] адам (2023)

Ұлттық құрамы

96,66% қазақтар
2,64% күрдтер
0,28% парсылар
0,16% орыстар
0,26% басқа ұлттар[2]

Сандық идентификаторлары
Автомобиль коды

13

Бәйдібек ауданының әкімдігі

Қазақстан картасындағы Бәйдібек ауданы

Бәйдібек ауданыТүркістан облысының орталық бөлігіндегі әкімшілік-аумақтық бөлік. Жерінің аумағы 7,2 мың км2 (облыс аумағының 6,1%-ын қамтиды). Орталығы - Шаян ауылы.[3]

Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Қола дәуірі кезінде Қаратау жоталарының беткейлеріндегі тас бетіне салып қалдырған таңбалары мен археологиялық қазбалардың кезінде табылған заттар.

Басы Қаратау сілемдерінен басталатын, жағалауы кезінде қалың нумен көмкерілген Арыстанды, Бестоғай, Шаян, Сасық, Үлкен Бөген, Бала Бөген, Қошқарата, Боралдай өзендерінің бойлары ерте заманнан мәдениеті өркендеген, шаруашылығы өскен, елді мекендер, шағын қорғандар құрылысы дамыған алқап.

ХІІІ ғасырдың екінші онжылдығының соңында моңғол әскерлері Арыс өзенінің басына келіп тоқтап, одан кейін бір бөлігі Отырар қаласына қарай бет алғанда, 1219 жылдың қыркүйегінде Қостұра арасындағы асудан өтіп, Боралдай өзенінің жағасындағы шағын қаланы қоршаған екен. Сол кездің ескерткіші, «Үлкен Тұра» етегінен басталатын бір бастаудың суы жер асты арқылы қалаға келтірілген. Судың шығып жатқан жері қазір «Теректі әулие» деп аталады.

Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінің 1928 жылғы 3 қыркүйектегі қаулысымен Қазақстанда 13 округ пен 193 аудан құрылды. Сырдария округінде 21 аудан құрылса, соның ішінде Шаян болысы негізінде құрылған Шаян ауданы да бар еді.

1930 жылғы 23 шілдеде Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінің Округтерді жою туралы қаулысына сәйкес округтер жойылып, Қазақстанда іріленген 121 аудан құрылды. Осыған байланысты Шаян ауданы да таратылып, оның жері Арыс, Созақ, Түркістан және Талас аудандарына бөлініп берілді.

1933 жылғы 16 қазанда Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитетінің шешіміне сәйкес Арыс, Талас, Түркістан, Жуалы аудандарынан 13 ауылдық кеңес біріктіріліп, Шаян ауданы қайта құрылды.

Шаян ауданы 1962 жылы таратылып, 1964 жылы қайтадан құрылып, аудан атауы Алғабас болып өзгертілді.

1996 жылғы 23 қазанда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Алғабас ауданының аты Бәйдібек ауданы болып өзгертілді.

Географиялық орны[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Солтүстігінде Созақ, батысында Сауран аудандарымен, оңтүстігінде Ордабасы, Сайрам, Түлкібас аудандарымен және Арыс қаласымен, шығысы мен солтүстік-шығысында Жамбыл облысының Сарысу, Талас, Жуалы аудандарымен шектеседі.

Бәйдібек ауданы жері Қаратау жотасының оңтүстік-батыс беткейінде, қырқалы жазықта жатыр. Оңтүстік-шығысын Боралдай жотасы, Үлкентұра тауы (1425 м) алып жатыр. Жер қойнауынан полиметалл кені (Байжансай), әктас, құрылыс материалдары барланған.

Климаты, өсімдіктері мен жануарлар дүниесі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Климаты континенттік, қаңтар айының орташа температурасы -5-7°С, шілде айында 27-29°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері ауданның батысында 170 мм, шығысында (Қаратау баурайында) 340 мм.

Бәйдібек ауданының жерінде Арыстанды-Қарабас желі қатты байқалады. Жел  (жылдамдығына 30-35 м/с) қыста ауа температурасын -22°С-қа дейін суытады.

Аудан аумағынан Қаратау және Боралдай тауларынан басталатын Арыстанды, Сасық, Бөген, Шаян және Боралдай  өзендері өтеді.

Ауданның оңтүстік-батыс бөлігі сұр топырақты, жусанды дала. Солтүстік-шығысындағы саздауытты, сұр топырақты өңірде бидайық, боз жусан, баялыш, күйреуік, шығысындағы таудың сұр-қоңыр топырағында Қаратау жусаны, нарқия, тағы басқа да шөптесіндер мен бұта аралас долана, тобылғы, жабайы алма,  өрік, өзен бойларында тал, терек, жиде, қамыс өседі.

Жануарлар дүниесінен тауда арқар, елік, қасқыр, жазығында қоян, қарсақ, сарышұнақ, құстардан кекілік, бөдене, көкек, тағы басқа да құстар мекендейді.

Халқы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1939 1959 1970 1979 1989[4] 1999 2009[5] 2021
 30405 38220 43781 48393 50219 50508 53004 48296

Тұрғындары 54 030 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар (96,48%), күрдтер (2,70%), парсылар (0,29%), орыстар (0,18%), басқа ұлт өкілдері (0,36%).

Әкімшілік бөлінісі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

50 елді мекен 11 ауылдық округке біріктірілген:

Халқының саны (2009, 2021)[6]
Ауылдық округтері 2009 2021 2021 2009-ға пайызбен Ерлер 2009 Ерлер 2021 2021 2009-ға пайызбен Әйелдер 2009 Әйелдер 2021 2021 2009-ға пайызбен
Ағыбет ауылдық округі 2855 2239 78,4 1438 1180 82,1 1417 1059 74,7
Ақбастау ауылдық округі 5045 4196 83,2 2573 2210 85,9 2472 1986 80,3
Алғабас ауылдық округі 4695 4140 88,2 2438 2203 90,4 2257 1937 85,8
Алмалы ауылдық округі 3145 2384 75,8 1589 1259 79,2 1556 1125 72,3
Боралдай ауылдық округі 10412 9335 89,7 5175 4747 91,7 5237 4588 87,6
Борлысай ауылдық округі 2815 2330 82,8 1478 1214 82,1 1337 1116 83,5
Бөген ауылдық округі 5221 4531 86,8 2688 2355 87,6 2533 2176 85,9
Жамбыл ауылдық округі 3056 3038 99,4 1535 1584 103,2 1521 1454 95,6
Көктерек ауылдық округі 2781 2357 84,8 1421 1240 87,3 1360 1117 82,1
Мыңбұлақ ауылдық округі 4469 3932 88 2269 2043 90 2200 1889 85,9
Шаян ауылдық округі 8510 9814 115,3 4204 4892 116,4 4306 4922 114,3
ЖАЛПЫ САНЫ 53004 48296 91,1 26808 24927 93 26196 23369 89,2

Мәдени мұралар[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Қызыл көпір - 1886 жылы ескі ағаш көпірдің орнына салынған. Білікті инженерлік есеп бен құрылыс-монтаж жұмыстарының жоғарғы сапада атқарылуынан ғимараттың ұзақ уақыт сенімді жұмыс істеуіне мүмкіндік берді. Көпір 1970 жылдарға дейін қала аралық, жалпы одақтың маңызы бар автокөлік қатынасын қамтамасыз етті.[7]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]