Голланд ауруы

1953 - 2000 жылдар аралығында нидерландтық флорин мен неміс маркасының қатынасы

«Голланд ауруы» (ағылш. Dutch Dіsease) — шикізатты (әсіресе мұнай мен газды) жаппай сыртқа (экспортқа) шығарғанда экономикаға валюта ағыл-тегіл құйылып, нарықтағы баға өсіп, ұлттық валюта нығайып, экономика біртіндеп қымбаттай бастайды. Демек, экономиканың 3,3 есе қымбаттауы оның өзге экономикамен салыстырғанда бәсекеге қабілетінің төмендегенін көрсетеді.

Отандық тауар өндірушілер біртіндеп нарықтан ығыстырылады.

Ұлттық валютаның қымбаттауы экспорттық қабілеті бар шикізаттық емес басқа секторларға кері әсерін тигізуі мүмкін (фактілер: 2000 ж. шикізаттық сипаты жоқ тауарлардың экспорты 2 млрд АҚШ долларын құраса, 2005 ж. да сол деңгейден еш аспады). Сайып келгенде, мұнай, т.б. шикізат секторларындағы ірі жетістіктер өңдеу өнеркәсібін астыртын тұншықтырып, олардың ресурстарын өзіне тартып, жұтып отырады.

Әлемдік тәжірибеге назар аударсақ, бұл құбылыс негізінен шикізатты, оның ішінде мұнай мен газды экспорттайтын елдерде жиі байқалған. Олар — мұнайды экспорттайтын елдер ұйымы — ОПЕК-ке мүше және осы ұйымға кірмейтін, бірақ мұнай мен газды сыртқа шығаратын елдер. Әлем бойынша бұл термин өткен ғасырдың 1950—50 жж. ғана пайда болды.

«Голланд ауруының» алдында «испан дерті» болған еді. Испандықтар Латын Америкасында (16 ғ.) жаулап алған колониялардан байлықтарды (алтын, күміс) өз еліне тасып, оларды экономиканың, мемлекеттің одан әрі дамуына жұмсамай (инвестиция жасамай), өте қымбат, зергерлік заттарды жаппай сатып ала бастаған. Нәтижесінде Испания мен Еуропа елдерінде инфляция күшейіп, халықтың тұрмысы нашарлап, экономикалық дағдарысқа түсті. Испанияда алашағы бар Италияның бірнеше банкі банкротқа ұшырады.

20 ғ. газ бен мұнайға, басқа да ресурстарға бай кейбір елдердің жіберген басты екі қатесі болды.

Біріншісі — өңдеу өнеркәсібінің секторлары мен қызмет көрсетуге ерекше назар аудармай, жер асты байлықтарынан түсетін пайданы алумен, бөлумен жаппай шұғылдану. Бұл қателік — ОПЕК картеліне мүше 13 мемлекет: Иран, Ирак, Кувейт, Сауд Арабиясы, Венесуэла, Катар, Индонезия, Ливия, Біріккен Араб Әмірлігі, Алжир, Нигерия, Эквадор және Габонға тән. Араб Әмірлігі мен Индонезия даму бағыттарын 1980 жж. ғана өзгертіп дұрыс жолдарын таба білді.

Дүние жүзінде мұнайдың 35—37% осы елдер өндіріп отыр.

1965 — 99 жж. арасында экономиканың құлдырауы жыл сайын Иран мен Венесуэлада — 1%, Ливияда — 2%, Ирак пен Кувейтте — 3%, Катарда — 6% жетті. 20 ғ. соңғы 30 жылында ОПЕК ұйымына мүше елдердің жалпы ішкі өнім көлемі (ЖІӨ) өскен жоқ, керісінше, жыл сайын 1,3% кеміп отырды. Бұл қателікке ұрынбаған елдердің бірі — Норвегия.

Екінші қателік — мұнай мен газ секторларына мемлекеттің тікелей араласуы, мемлекеттің осы секторлардың өндіріс ошақтарын мемлекеттің қарамағына күштеп алуы, яғни «мемлекеттендіруі». Мұндай құбылыс ОПЕК-ке мүше елдерде, әсіресе Венесуэла мен Сауд Арабиясында жиі орын алды.

1973 жылға дейін Сауд Арабиясында жан басына шаққандағы ЖІӨ АҚШ-пен салыстырғанда 15% төмен болса, отыз жылдан соң, 2003 ж. 72% төмендеді. 1973—75 жж. Венесуэланың ІЖӨ-сі 10 000 доллардан асса, 2005 ж. сатып алу қабілеті бойынша 5800 долларға дейін төмендеді.

Венесуэла халқы ішкі тұрақсыздық пен қақтығыстың ұйытқысы болып келген қара алтынды «шайтанның эксперименті» деп атаса, Сауд Арабиясында мұнайды «Алланың бергені, рақымшылығы» деп бағалайды.

Осы тұста мұнайға тікелей байланысы бар 20 ғ. айтулы оқиғаларына зейін салайық. Жапонияның екінші дүниежүзілік соғысқа кіруінде, АҚШ-тың Перл-Харбордағы әскери-теңіз флотына кенеттен шабуыл жасауында бір құпия болды. Ол — мұнай құпиясы. Өйткені, жапондықтар Қытайға 1941 жылы басып кіргесін АҚШ мұнайды жапондықтарға жөнелту (экспорт) көлеміне бірден шектеу қойды. Ал Жапония АҚШ-тың мұнай импортына тәуелділікке түсті.

Бұрынғы Кеңес Одағы ыдырауының негізгі себебі мұнайға да байланысты. КСРО 20 ғ. 1970—80 жж. мұнай мен газ экспортынан 200 млрд доллар табыс алды. Бірақ, 1980—90 жж. мұнайдың бағасы АҚШ саясатының салдарынан біртіндеп төмендеді. Өйткені, АҚШ Кеңестер елін ыдырату мақсатында (ұсынысты сұраныстан молайту арқылы) резервтегі мұнай қорын рынокқа жаппай сата бастады. Сөйтіп, КСРО-ның мұнай экспортынан түсетін табысын барынша азайтты. Экономикалық тоқыраудың арты Кеңес Одағының елін бөлшектеуімен аяқталды.

«Голланд ауруы» Қазақстандағы келуі және оның алғашқы белгілері

«Голланд ауруы» мұнай өндірудің қарқынын ұлғайта бастаған Қазақстанға 2002 ж. келіп (мұнайды қамтитын шикізат өнеркәсібінің үлесі өңдеу өнеркәсібінің үлесінен асқан жыл, оның бірнеше белгісі (симптомы) барыс ағзасында біліне бастады.

Бірінші белгі. Көлемі бойынша немесе әлемдік бағаның өсуінен (2005 ж. бағаның өсуінен экспорт 37% өсті) Қазақстанға мұнай экспортынан түсіп жатқан валюта ағыл-тегіл құйылды. Валюта ағыны елдің валюта рыногына ықпал етіп, теңгенің бағамын әлсін-әлсін күшейтіп, нығайтумен болды.

2005 жылы теңгені айырбастаудың тиімді индексі 5,8% нығайды, ұлттық валютамыз доллармен салыстырғанда 1,5%, ал еуроға қатысты 15,9% қымбаттады. 2003 ж. теңге долларға қатысты 12,4% қымбаттағанын айта кетейік. Жалпы, валюта бағамының саясаты — Қазақстан Республикасы ұлттық банкі құзыретіндегі мәселе.

Егер бұрын валюта нарығы — айырбастау пунктінде 1 АҚШ долларын 146—156 теңгеге сатып алсаңыз, енді 126 теңгеге сатып алуға болады. Демек, шикізаттық емес, дайын тауарлар мен қызмет көрсету өнімдерін сыртқа шығаратын отандық экспортшылар валюта бағамы өзгеруінен туындайтын, құны 30 теңгеден тұратын (156 т − 126 т = 30 т) бәсекеге қабілеттілік деңгейін жоғалтты деген сөз. Бұл үрдіс Қазақстаннның Индустриялық-инновациялық даму стратегиясына қайшы келеді.

1999 ж. көктемінде және 2000—01 жж. жүргізілген девальвация мүмкіндігін Қазақстан түгелімен пайдаланды. Енді жаңа девальвацияға зәруміз. Бағалардың ұдайы өсу аясында ұлттық экономиканың одан әрі дамуы үшін теңгені айырбастаудың тиімді жаңа саясаты ауадай қажет.

Сайып келгенде, 2003—01 жж. мұнайдан түсіп жатқан валюта ағыны аясында Халықаралық валюта қорының кеңестерін басшылыққа алған Қазақстанның Ұлттық банкі осы жылдары жүргізіп келген валюта бағамы саясатының нәтижесінде теңгеміз әлсін-әлсін қымбаттады. Бұл Елбасының 2006 жылы Қазақстан халқына Жолдауында көрсетілген стратегиялық мақсаттың орындалуына- бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіруіне — шикізаттық емес, яғни өңдеу өнеркәсібі мен қызмет көрсету секторларына, оның ішінде экспортпен шұғылданатындарға кері әсерін тигізіп жатқандығы байқалады.

Дәлел ретінде Қытай тәжірибесіне назар аударалық. Соңғы жиырма жылда ҚХР мен АҚШ арасындағы сауда балансы 100 млрд долларға жетіп, Қытайдың үстем түсуімен аяқталды. Бұған өз септігін тигізген бірден-бір құрал валюта бағамы саясаты, яғни юаньның өте тиімді бағамы болып табылады. Екінші белгі біріншіден өрбиді. Теңге бағамының нығаюы барысында импорттық тауарлардың келуін ынталандырып, импорттық қызмет түрлері арзандай бастайды. Демек, импорт мөлшерінің молаюы отандық өнім өндірушілерді ішкі рыноктан біртіндеп ығыстырып (фактілер: қазақстандықтар тұтынған тауарлардағы импорттың үлесі 2000 ж. 27,9% еді, ал, 2005 ж. 44% жетті), экономиканы есептейтін бухгалтерлік есепшот жүйесі — төлем балансына тән ағымдағы есепшот көрсеткіштерінде теріс сальдоның көрініс беруіне, ұлғаюына себеп болады. Теріс сальдо тек қана қызмет көрсету емес, сонымен қатар табыстарда да 5 млрд доллардан асып отыр. Үшінші белгі — өндіріс секторларында жалақы деңгейінің өсу қарқыны еңбек өнімділігінің өсу қарқынынан асып түсуі. Әрине, осы орайда оқырман жалақының өскенін қалайды. Ол үшін бір шартты қатаң сақтауға міндеттіміз. Жалақының өсу қарқыны еңбек өнімділігінің өсу қарқынынан еш аспауы керек. Бұл заңды Қазақстан қатаң, міндетті түрде орындауы қажет. Әйтпесе, ұзақ мерзімде, әсіресе, экспортқа шығарылмайтын тауар мен қызмет көрсетулердің бәсекеге қабілеті әлсін-әлсін әлсірейтін болады және экономикалық өсу төмендейді. Ал экспортқа өнім шығаратын отандық өндірушілердің жұмыс күші арзан елдердегі (Қытай, Қырғызстан, Өзбекстан) кәсіпорындармен салыстырғанда бәсекеге қабілеті төмен болады.

Мәселен, 2000—05 жж. жалақының орташа өсу қарқыны 10—11% құрады, тіпті өткен жылы жалақыны өсіруге арналған бюджеттің шығыс бөлігі бірден 25,9% артты. Ал еңбек өнімділігінің өсу қарқыны төменгі деңгейде қалды: 2000—05 жж. орташа 6—7% құрады. Соңғы жылдары, өкінішке орай, жалақының өсу қарқыны тек еңбек өнімділігінің өсу қарқынынан емес, сонымен қатар экономикалық өсуден де асып отырды.

Қазақстанда жалақының өсу қарқыны еңбек өнімділігінің өсу қарқынынан 4% асып отыруы елде «голланд ауруының» белгілері бар екендігін тағы да дәлелдеп, Үкіметке жаңа тактикалық және стратегиялық міндеттер жүктейді.

Осы құбылыстан туындайтын басты қауіп — ішкі өндіріс біртіндеп қымбаттай бастайды. Егер қымбаттау басталса (кейбір секторларда басталып та кетті), қазақтар импорттық заттар мен ресурстарды жаппай пайдалануға көшеді.

Осы орайда айта кететін жәйт: жаппай сатып алу жалақы емес, сонымен қатар банктер беріп жатқан тұтыну несиелерімен де ұлғаюда. 2002—05 жж. тұтыну несиелері Қазақстанда 10 есе өсті.

Төртінші белгі — ақша салмағының өсу қарқыны. Мұнай экспортынан келіп жатқан валюта ағынын Ұлттық банк стерилизация (рынокқа жібермеу) жасап, шет ел валютасын барынша қорытып жатыр. Мұның нәтижесі ақша агрегатының, яғни ақша салмағының индикаторы М3 шамасының ұлғаюына әкеліп соқтыруда. Әлемдік статистикаға ден қойсақ, 20 ғ. соңында ақша салмағын 30—50% өсірген елдер үнемі инфляцияға тап болғандығы және ішкі бағалардың ұдайы өскендігі расталады.

Бесінші белгі — инфляцияның өсуі. Бағаның үнемі өсіп жатқандығын ай сайын сезінеміз. Үшінші белгіде сөз болғандай, өндіріс секторлары мен бюджеттегілердің жалақы деңгейлерін жыл сайын көтеруге мәжбүрлейтін бір ғана себеп бар. Ол халықтың қалтасындағы жалақысы мен табысын үнемі жұтып жатқан инфляция деген құбылыс. Былайша айтқанда, инфляция салығы. Ағымдағы жылдың 7 айында инфляция 8,7% өсті, ал жылдық болжам — 5,7%.

Енді инфляцияның макроэкономикалық қасиетіне қысқаша тоқталайық. Биылғы жарты жылда ұлттық экономикамыз номиналмен (ағымдағы бағамен ақшалай) есептегенде 31,4% өсті, ал шын мәніндегі (нақты) өсімі 9,3%. Айырмашылық 3,3 есеге жетіп отыр. Демек, Қазақстанда 1000 теңгенің өнімі өндірілсе, оның ақшалай құны 3400 теңгеге жетті деген сөз. Тоқ етерін айтқанда, ХХІ ғасырдың басында Қазақстан экономикасына тән «голланд ауруының» индексі 3,3-ке жетіп, жалпы ақша ұсынысы ақша сұранысынан (тауар салмағына сәйкес) құны 2400 теңгеден тұратын (3400 − 1000 = 2400) жылдамдықпен озып отыр.

20 ғ. басында өзекті мәселені алғаш рет Ахмет Байтұрсынұлы көтерсе, 21 ғ. басында Қазақстан ұлттық экономиканың тұрақты дамуына қауіп төндіріп тұрған «голланд ауруымен» іс жүзінде мемлекеттік деңгейде күресуде.

Тағы қараңыз

• Ресурстар қарғысы