Детерминизм және индетерминизм

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту

Детерминизм және индетерминизм - себептіліктін орны және ролі түрлы бір біріне қарама-қарсы философиялық қағида. Детерминизм барлық құбылыстардың себептілікке бағынатыны туралы ілім.[1] Барлық құбылыстардың жалпыға бірдей заңды байланыстары, себепке тәуелділілігі туралы ілім детерминизм деп аталады. Дәйекгі детерминизм себептіліктің объективті сипатын нығайтады индетерминизм септіліктің жалпыға ортақ сипатын теріске шығарады (үшқары формасында - себептілікті мүлде теріске шығарды). Детерминизм идеялары ежелгі философияның өзінде-ақ түр беріп, көне "атомистикада" айқын көрініс тапқан. Детерминизм жаңа заман жаратылыстану ғылымы мен материалистік философиясында (Ф. Бэкон, Галилей, Декарт, Ньютон, Ломоносов, Лаплас, Спиноза және XVIII ғасыр француз материалистері) одан әрі жетілдірілді.

Жаратылыстану ғылымының даму деңгейіне сәйкес бұл кезеңдегі детерминизм механикалық, абстрактілік сипатта болды. Бұл механиканың бұлжымайтын динамикалық зандарының шеңберінде суреттелетін себептілік формасын абсолюттендіруден көрінді, мұның өзі себептілікті қажеттілікпен баламалауға және кездейсоқтықтың объективтік сипатын теріске шығаруға апарып соғады. Мұндай көзқарасты Лаплас мейлінше айқын тұжырымдады (механика детерминизмнын басқа атауы), ол әлемде барлық бөлшектердің координаты мен импульсінің белгілі бір уакыт кезеңдегі мәні оның өткендегі немесе болашақтағы кез келген сәттердегі жайын анықтайды. Бұлайша тұжырымдалған детерминизм фатализмге соқтырады, мистикалық сипатқа ие.[2]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Философия/жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2006. ISBN 9965-808-82-1
  2. Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7