Долғандар

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
долган, һака (саха)
Долғандар
Бүкіл халықтың саны

7 885 адам

Ең көп таралған аймақтар

 Ресей

Тілдері

долған тілі, орыс тілі, якут тілі

Діні

православие, шаманизм, анимизм

Долғандар (өз атауы — долган, һака (саха), сах. -{ тыа киһи}-) — Краснояр өлкесіндегі Таймыр автономды округында тұратын халық.[1] 2010 жылғы санақ бойынша Ресей Федерациясындағы долғандар саны 7885 адам.[2] Сонымен қатар Саха Республикасы мен Эвенкияда өмір сүреді.

Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Долған тілі түркі тілдерінің якут тобына кіреді. Ол эвенкилердің ықпалында болған якут тілінің негізінде жасалған. Е.И.Убрятованың пікірінше, долған тілі якут тілінің 16 ғасырдың аяғында дулған руының эвенктер арасында, кейінірек эвенктердің басқа топтары арасында таралуы нәтижесінде дамыған.

Долған тілінде норильск, пясинский, авамский, хатангалық және попигай диалектілері ажыратылады.[3]

Орыс әліпбиіне негізделген долған жазуы 1970 жылы ресми түрде қабылданды. Екі жылдан кейін оның негізінде бірінші Долган праймері жарық көрді. Осыдан кейін Таймыр мектептерінің бастауыш сыныптарында тіл оқытыла бастады.[4]

Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Долғандар православие дініне сенеді. Ортақ сенім долғандардың біртұтас этникалық қауымдастыққа бірігуінің бір факторы болды. Дәстүрлі табынушылықты (шаманизм, табиғат күштерін құдайландыру, анимизм) ұстанушылар бар. Анимизм, атап айтқанда, аңшылық пен балық аулаудың меценаттары саналған сайтандарға (ерекше пішінді тастар, ағаштар және басқа заттар) табынуынан көрінеді.[5]

Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Долғандар дербес халық ретінде XVIII-XIX ғғ. жекеленген. Якут және эвенкілік тайпалардың, сонымен бірге Таймырдағы орыс тайпаларының бірігуі нәтижесінде қалыптасты.[6] Долғандардың ата-бабалары қазіргі қонысына Вилюй, Муна, Оленек өзендері жағалауынан қоныс аударған. 18 ғасырда долғандар Норильск көлі мен Боганида өзенін бойлап, көшіп-қонып тіршілік еткен. Лена өзенінің жағалауына қоныс тепкен долғандар көп ұзамай-ақ өздерінің этникалық дербестігін жоғалтып сахалармен араласып кеткен. 17 ғасырдың 2-жартысынан бастап Таймыр өлкесіне сахалар да келіп қоныстана бастады. Сөйтіп, әлеуметтік-экономикалық жағынан басқалардан жоғары деңгейде тұрған сахалардың тілі көп тілді тайпалардың ортақ тіліне айналған.

Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Долғандар бұғы өсірумен шұғылданады, бағалы аң терісін өндіреді, балық аулаумен айналысады.[7] Басты көліктері - бұғы. Негізгі тағамы да - бұғы еті Сондай-ақ балықтан түрлі тағамдар дайындайды. Шөп тамырын жинап, асқа пайдаланады. Бұрын бөренеден, ағаштан чум тұрғызып, төбсін бұғы терісімен жапқан. Кейін ұзын табан шанаға ағаштан терезесі, ішінде темір пеші, жиҺазы бар нарта тұрғызатын болған. 1931 ж. Таймыр (Долган-Ненец) автономды округы құрылғаннан бастап аңшылық кәсіпшілігі жаңадан жабдықталып, қайта құрылды. Халық отырықшылыққа көшті. Жаңа елді мекендер пайда болып ағаш үйлер тұрғызыла бастады.

Өмір салты[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Долғандық әйел

Долған жанұялары патриархалдық, негізінен шағын болды. Туыстық қатынас ер адам тұқымы бойынша есептелді. Бұрын ер адамдар келген қонаққа қызын немесе қарындасын сата алатын, егер оның көңілінен шығу керек болса, оны тегін беретін. Бүгінде бұл әдет-ғұрып жоқ. Қыздар бұрынғыдай әкесіне мойынсұнады, бірақ күйеу жігітті өз бетінше таңдауға тырысады және қысыммен үйленуге бейім емес.[8]

Халық әндері екі түрлі: көбінесе жастар айтатын қысқа қайырымды лирикалық әндер және кәсіби әншілер орындайтын ұзақ қайырымды, созып айтатын әндер. Долғандардың батырлар жырының мазмұны мен айтылу мәнері сахалардың эпостық жыры "Олонхомен" сарындас.

Долған халқының фольклоры якут, эвенк және орыс халық өнерінің қосындысы. Якуттардан долғандар пластинкалы варган – металл тіл түріндегі музыкалық аспапты да қабылдаған. Эвенктерден "Хейро" дөңгелек биін және кейбір ертегілік мотивтерді мұра етті. Дегенмен, Долған ертегілерінде орыс Иван Царевичті де кездестіруге болады. Долғандардың материалдық мәдениеті негізінен солтүстік халқының тұрмыс-тіршілігіне негізделген.

Долғандардың сырт киімі, мата кафтан, оның астында матадан тігіп, тар жиегімен және көптеген түймелермен безендірілген орыс жейделері, шалбарлары мен көйлектерін киді. Қыста долғандар бұғы жүнінен жасалған күртеше немесе сокуи киді – сыртқы жағынан қалпақшасы бар бекіткішсіз киім киетін. Қыста долғандар бұғы камусынан қысқы аяқ киім тіккен, ал жазда моншақтармен безендірілген ровдуга киген.

Бұғы еті әрқашан долған асханасының негізгі өнімі болды. Олар оны қайнатып, ысталған, мұздатылған күйінде жеді. Аңшылар мал сойылғаннан кейін бірден шикі бүйрек, бауыр мен етті жеп, миын қуырған. Халықтың дәстүрлі деликатесті отқа пісірілген жас бұғы мүйіздері болды. Балықтан қыста строганина, юкола дайындалды. Өсімдіктер халықтың рационында жоқтың қасы. Бір қызығы, біркелкі тамақтануға қарамастан, Долгандар цинга және авитаминоздың басқа түрлерімен ауырмаған.

Қазіргі уақытта Таймыр ауылдарындағы ұлттық долған киімдері мереке күндері әлі де қолданылады.

Қазақстандағы долғандар[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Долғандар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы долғандардың саны:

  • 1970 жылы - 17 адам;
  • 1979 жылы - 18 адам;
  • 1989 жылы - 56 адам;
  • 1999 жылы - 25 адам;
  • 2009 жылы - 3 адам.[9]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%94%D0%BE%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%8B
  2. Долганы – коренной малочисленный народ https://arctic-megapedia.com/blog/2020/11/25/%D0%B4%D0%BE%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%8B-%D0%BA%D0%BE%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B9-%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D1%87%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B9-%D0%BD%D0%B0%D1%80/
  3. Словари и энциклопедии на Академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/146592#.D0.AF.D0.B7.D1.8B.D0.BA
  4. ДОЛГАНЫ https://nazaccent.ru/nations/dolgans/
  5. Энциклопедия Красноярского края http://my.krskstate.ru/docs/ethnoses/dolgany/ Мұрағатталған 21 мамырдың 2022 жылы.
  6. “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
  7. Әлем халықтарының энциклопедиясы. Долғандар http://www.etnolog.ru/people.php?id=DOLG
  8. Наталия Котоман Долганы — самый северный тюркоязычный народ https://travelask.ru/articles/dolgany-samyy-severnyy-tyurkoyazychnyy-narod
  9. Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 163-бет ISBN 978-601-7472-88-7