Жапон музыкасы

Жапон музыкасы — Шығыс Азияның сансыз көп аралдарын, Хоккайдо көлінен бастап Рюкю архипелагына дейін мекендейтін халықтардың өзіндік музыкалық дәстүрлерінің жиынтығы болып табылады. III ғасырда бастап қытай жәнө корей музыкасымен өзара байланыста дамып, ортаазиялық және Оңтүстік-шығыс азиялық, сондай-ак индиялық-буддалық, XIX ғасырда соңынан бастап еуропалық және америкалық мәдениеттердің ықпалына ұшырады. Яёи мәдениеті кезеңінде (біздің заманымызға дейінгі V ғасырда — біздің заманымыздың IV ғасырда) сиқыршылық ритуалдарда қытай және корей аспаптарына ұқсатылып, қоладан жасалынған музыкалық аспаптар (барабандар, қоңыраулар) қолданылған. Ямато ірі тайпалық одағы құрылған соң, синтоизммен (табиғат Құдайларына және бабаларының діни нанымдарына негізделген сенім жүйесі) байланысты би билеп, ән айтып, аспаптарда ойнау аркылы жүргізілетін мистериялық кагура діни нанымы кең таралады. Буддизмнің калыптасуына байланысты (VI ғасырда) сёмё атты буддалық он айту салты дамиды. Сёмёнің негізгі категорияларына сан гимндері жатады. Санскрит тілінде — бонсан, қытай тілінде — кансан, жапон тілінде — васан деп аталады. Өн айту құрылысы (композициясы) қысқа ұзінділерден (сэнрицу-кэи) құралады. XIII ғасырда бастап Жапонияда дзэн - буддизм мектебінің таралуына байланысты ыдыс (тәрелке), сылдырмақ, барабан сияқты соқпа аспаптар ұнімен үйлестіріліп айтылатын Сұң кезеңінің (X—XIII ғасырлар) қытай-буддалық ән айту мәнері енді. Буддалық дәстүрлер (өсіресе орта ғасырда) ақсүйектік жапон музыкасының жеке өн түрлеріне, жанрына, стиліне әсер еткен. Нара және Хэйан дәуірінде (VIII—XII ғасырлар) конфуцизм әсерімен Жапонияның сарай маңындағы музыкалық өмірі Таң дәуіріндегі Қытайдағыдай ұйымдастырылған еді, яғни "Гагакурё" музыкалық басқармасы, "0 ута докоро" ән айту баскармасы, маманданған музыканттар кауымы құрылды. Сарай ән-би өнерінің түрі және жанрлары, әсіресе "Гагаку" қытай, корей, Үндістан, Тибет, Орта, Орталық және Оңтүстік-Шығыс Азия, маньчжур-тунгус халықтарының әсеріне ұшырады. VIII ғасырда бастап сарайда жапон аңыздарында сүйенген, бимен бейнеленген жапон музыкасының өзіндік түрі калыптасты. Гагакуді жапондандыру барысында халықтың музыка стильдері негізінде жаңа вокалды- аспапты жанр пайда болды. Ол Сайбара (әнші мен хордың гагаку оркестрінің сүйемелдеуімен кезектесіп айтылатын "Жылқышылар өні"), имаё (тәрелкелер-ыдыс және барабандардың сүйемелдеуімен айтылатын "жаңа кезеңдегі әндер"), роэй (хордың және ұш флейтаның сүйемелдеуімен поэмаларды кытай, жапон тілдерінде дәстүрлі әнмен айту) сиякты ұлттық стильдерге негізделген. Комакуро (1192—1333) және Асикага (1335/38—1573) дәуірінде әскери жүйенің орнығуына және әскери әулеттің (самурайлар) өлеуметтік рөлінің өсуіне байланысты сарай музыкасының маңызы азайды. Энкёку (сарай мерекелері), жиџанкез монахтардың орындауындағы биве аспабының сүйемелдеуімен айтатын хэйкёку (әйгілі "хэйкэ-моногатари" аңызынан), сондай-ақ өнер театры сияқты вокалды стильдің негізгі түрлері дами бастады. XVI ғасырда ортасынан бастап Жапонияда португал христиандық миссионерлері пайда болды, католиктік мессаның музыкасында дәстүрлі жапон әні колданылды, еуропа музыкалық аспаптары — орган, скрипка, гобой (Арима және Нагасаки қалаларында) кең тарай бастады.

Cямисэнде ойнаушылар

Токугава (1603—1867) дөуірінде, яғни Жапонияның сыртқы өлемнен бөлектенуі кезінде христиандықты жою саясаты жүргізілді. Қалалардың маңызының өсуіне байланысты театр жанрлары — ноо музыкалық драмасы, кейіннен кабуки драмасы, буираку қуыршақ театры дами бастады. Мамандандырылған орындаушылар мектебі дең- гейіндегі және әуесқой музыканттар арасында котоның сүйемелдеуімен өнді жеке орындау, сямисэнде, сякухатиде ойнау кең тарай бастады.

Кото

Музыка жөніндегі жапон ғылымының негізгі ережелері Кома Тикадзанэнің "Кёкунсё"(1231), Абэ Суэнаоның "Гаккароку" (1690), т.б. трактаттарында айтылған. Гагаку музыкасына қарағанда бива, сякухати, кото, сямисэнеде аспаптарында ойнаумен (әндетіп) байланысты музыкалық дәстүрлер үлкен ұлттық ерекшелік болып есептелінеді. Мёсёбива (VII ғасырда бастап) — будда сутраларын, діни аңыз поэмаларды биваның сүйемелдеуімен өуендетіп айту, хэйкэбива (XII— XIV ғасырлар) — "Хэйкэ-моногатари" эпосынан аңыздар, (соқыр монахтар — мёсё орындаған); сацумабива (XVI ғасырда) — самурайлар арасында, кейіннен жалпы халық арасында кең тараған мёсёбиваның бір түрі; тикуд- зэнбива (XIX ғасырда — XX ғасырда басы — сямисэнға арналған музыка және мёсёбива негізінде құралған) сияқты әр түрлі орындаушылық дәстүрлер бивамен байланысты.

Масаё Исигурэ котода ойнап жатыр

Котода жеке ойнау дәстүрі XVI ғасырда соңына қарай дами түсті, яғни будда монахтары мен конфуцилік ортада цикусигото дәстүріндегі музыка кең тарады, ол қытайдағы цин аспабында орындау аясында қарастырылған арнайы философиялық-этникалық доктринаға сүйенді. Атақты орындаушы Яцухаси Кэнгё (XVII ғасырда) Хэйан дәуірінде орындалып жүрген сюита түріндегі котоға арналған таза аспаптық композициясы — данмононы қайта жаңғыртты. Оның орындаушылық мөнері Икутарю (XVII ғасырда аяғы), Ямадарю (XVIII—XIX ғасырлар) атты кейінгі Кото мектептеріне негіз болды. XIII—XIV ғасырлар будда монахтары арасында сякухатида ойнау дәстүрі дамыды. Сякухатиге (XVIII ғасырда бастап) арналған музыканың классикалық түрлері 2 типке бөлінеді: хонкёку (ерекше музыка), гайкеку (өзгелерден қабылдаған пьесалар). XVI—XIX ғасырлар сямисэнеде ойнау дәстүрі барлық әлеуемттік таптар мәдениеті арасында тарады. Әсіресе бунраку қуыршақ театрында және бабуки театрында сямисэн аса маңызды рөл ойнай бастады. Вокалды аспапты композицияларда сямисэн партиясы вокалдан қалыспады. XVII ғасырда бастап кото және сямисэн аспаптарында катар орындау төжірбиесі (дуэт), ал XIX ғасырда екінші жартысынан бастап трио (кото, сямисэн, сякухати), яғни санкёку композициясын орындаушылар қалыптаса бастайды.

Бугаку би қойылымы

Ежелгі синтоистік мистериялар, маска киген буддалық би драмасы спектакльдері — гигаку, сарайдағы би қойылымдары — бугаку, қарапайым халықтық сюжеттік қойылым — саругаку, ақсаңдап билеу драмасы — эннэ-но маи, дэнгаку спектакльдері, т.б. Жапон театрының түрлі дәстүрлі формалары XIV—XV ғасырларда ноо музыкалық би драмасында талданып, жинақталып алынды. Нооның көркемдік принципі (негізі) дзэн — буддизмнің ыкпалымен калыптасты. Нооның негізін салушы артистер Киёцугу Канъами (1333—1384) және оның баласы Мотокиё Дзэами (1363—1443),олар Ноопринциптерін арнайы трактаттарда теориялық жағынан калыптастырды. Ноода сөз сөйлеу және көркем сөз оқу шеберліғі ән айтумен кезектесіп келіп отырады. Онда негізгі кейіпкерлермен катар спектакльде дзи вокалды тобы және құрамында тайко, оцудзуми, коцудзуми барабандары, нокан флейтасы бар хаяси аспабы ансамблі бірге қатысады. Нооның дәстүрлі репертуарында 200-ден астам пьеса бар. XVI ғасырда аяғы—XVII ғасырда басында жапон театр дәстүрінде Ноодан баска Кабуки және Дзёрури театрлары болды. Кабуки — ән айту мен аспапты интерлюдия, нэмбуцу-одори биі негізінде калыптасқан. Сямисэн сүйемелдеу дәстүрлі кабуки және дзёрури театрларының карым-қатынасын жақындастыра түседі. I Миндзоку-онгану дәстүрлі музыкалық шығармашылық стилі мен түрлерінің әржактылығымен ерекшеленеді. Рюкю, Окинава аралдары музыкасының құрылымдық негізі ерекше, айндар шығармашылығы да өзінше ерекшеленіп көрінеді. Мамандар 3 негізгі бағытты белгілеп отыр. Олар: варабэута (балалар әні), минъё (халық әндері), миндзокугэйно (дәстүрлі театрлық қойылымдарға арналған музыка). Минъёге 2 музыкалық стиль — оивакэ, ягибуси кіреді. Минъёда 5 сатылы дыбыс текшелерінің 4 түрі қолданылады. Дәстүрлі қойылымдар — идиофоны-дэбёси (табак), канэ, сури-дзасара, биндзасара, ецудакё, т.б. түрлі аспаптардың сүйемелдеуімен жүргізіледі.

Гейшалар сямисэнде ойнап жатыр

Аяқталмаған буржуазиялық революция (1867—1868) Мэйдзи дәуіріндегі (1868—1912) жапон музыкалық мәдениетінің дамуының жаңа кезеңі болды, яғни өзге Еуропа мемлекеттері мен АҚШ-тың тәжірбиелері музыка өмірін ұйымдастыруда колданыла бастады. XIX ғасырда соңынан бастап армияда Еуропа үлгісінде әскери оркестрлер кұрылды. 1880 Батыс Еуропалық негіздегі музыкалық педагогикалық білім беру жүйесін қалыптастыруда жапон ағартушысы және музыка қайраткері Идзава Сюдзи және американдық педагог, сазгер Л.У.Мейзон үлкен рөл атқарды. Арнайы музыкалық білім беру жүйесімен катар бастауыш мектептерде музыкалық білім беру тәжірибесі енгізілді. 1887 жылы Токио музыка мектебі, кейін Осака, Киото, т.б. қалаларда музыкалық оқу орындары ашыла бастады, дәстүрлі музыка оқу институты да өз жұмыстарын токтатқан жоқ. XX ғасырда басынан бастап Жапонияға жұмыс істеуге және гастрольге шетелдік музыканттар келіп (Я.Хейфец, Ф.Крейслер, С.С.Прокофьев, А.Н.Черепнин, Й.Цимбалист, А.Я.Могилевский, т.б.), көптеген жапон музыканттары Еуропа және АҚШ елдерінде білім ала бастады. XIX ғасырда аяғы мен XX ғасырда басында симфониялық оркестрлер, "Асакуса" опералық труппасы (1920), "Еуропа музыкасын насихаттаушы қоғам" (1911), жапон филормониялық қоғамы (1925), жаңашыл сазгерлер федерациясы (1930), Шығыс Азия музыкасын зерттеуші жапон коғамы құрылды. Музыкалық журналдар "Онгаку хёрон" ("Музыкалық сын", 1933 ж. бастап) шыға бастады. Атақты музыканттар ішінен, сазгер әрі дирижер — Ясмада Косаку; сазгерлер — Киёсэ Ясудзи, Мияги Митио, Набутоки Киёсэн, Мацудайра Ерицунэ; музыкатанушылар — Хиросада Тамура, Танабэ Хисао, Танака Сёхэйлерді атауға болады. 1945 жылдан соң ұлттық музыкалық өнерге негізделген, шетелдік авангардизм са/іасына бағытталған және дәстүрлі жапон музыкасы элементтерін авангардизм элементтерімен байланыстырған кешенді бағыт қалыптасып, поп-музыка, рок-музыкамен қатар түрлі ойын-сауық түрлері кең тарай бастады. 1950—1960 жылдары джаз музыкасы дами бастады: дирижерлер — Уэда Масаси, Сайто Хидзо, Ватанабэ Акзо; әнші — Оно Тэруко; пианистер — Накамура Хироко, Мауцуура Тосико; скрипкашы — Сато Еко; виолончелист — Ивасаки Юдзиді атауға болады. Музыкатанушылар — Сонобэ Сабуро, Кисибэ Сигео, Тамба Акира, Ямагути Осамуды атап өтуге болады. Жапонияның қазіргі музыкалық өмірі көптеген қоғамдар мен ұйымдардьш қызметіне байланысты. Токиода Халықаралық музыкалық коғамның жапон бөлімі, Халықаралық өнер қоры және т.б. орналасқан. Жапонияда "Фудзивара кагэкидан" және "Никкикай" опералық труппалары, "Сицунай кагэкидан" камералық опера ансамблі, 20 шақты симфониялық оркестр, камералық, аспапты ансамбльдер, сонымен қатар Токио ішекті аспаптар квартеті, Камимото Есио, Сиран, т.б. жетекшілігіндегі хор ұжымдары жұмыс істейді. Дәстүрлі музыкалық театр ұжымдары музыка өнерінде маңызды рөл атқарады. Мысалы, Император сарайының "Сигэнкан" гагаку оркестрі, "Ниппония" ұлт аспаптар оркестрі, Ұлттық театр труппасы.