Жарқырауық қоңыздар

Жарқырауық қоңыздар
	; Lampyris noctiluca
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі:	Жануарлар;
Жамағаты:	Буынаяқтылар;
Табы:	Жәндіктер;
Сабы:	Қатты қанаттылар‎;
Кіші сабы:	Polyphaga;
Ықшам сабы:	Elateriformia;
Ұлы тұқымдасы:	Elateroidea;
Тұқымдасы:	Lampyridae; Latreille, 1817

Жарқырауық қоңыздар (лат. Lampyridae) – құпия фосфор шұғыласын шашу қабілетімен танымал қоңыздар тұқымдасы. Тұқымдаста 2000-нан астам уәкілдері бар. Көбінесе сәуле тарату мүшелері әдетте жәндіктің құрсақ ұшында орналасқан. Ол жарқын кутикуламен жабылған және ірі фотгендік жасушалардан тұрады. Онда жүйке мен кеңірдек орын тебеді. Әдетте оларды сәуле түсіргіш қызметін атқаратын зәр қышқылының кристаллдарымен толтырылған жасушалар бүркейді. Майтәріздес заттардың (люциферин) қышқылдану реакциясы нәтижесінде қоңыздар шұғыласын шашады. Кейбір жарқырауықтар оның сәулесі мен ұзақтығын жалғастыруға қабілетті болып келді.

Биолюминесценция[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Жанды ағзалардың сәуле таратуы (биолюминесценция)табиғатта кеңінен таралғандығын айта кету қажет. Бактериялар, саңырауқұлақтар да жарық береді, ал жануарлар арасында теңізді мекендейтін сан алуан тіршілік иесі мұндай қасиеттен мақұрым емес. Құрлықтағы жануарларда бұл құбылыс сирек кездескендіктен, шұғыла шашудан қоңыздар көш бастап тұр. Ғалымдар жарқырауық биолюминесценциясы - аталықтар мен аналықтар түн түнегінде бір-бірімен танысуға арналған қарым-қатынас құралы деген анықтама береді.

Кавказдың таулы тоғайларында жазғы түндері Люциола мингрелика деп аталатын ұшқыш жарқырауықтарға тамсануға болады, сансыз ұшқындар көк жүзінде билеп жүргендей әсер қалдырады. Жарқырауықтардың аналықтары мен талықтары да шұғыла түсіріп, әркелкі жарқырайды.

Жарқырауық қоңыздар шұғыласының жоғарғы тиімділігі таң қалдырарлық-барлық жұмсалған қуаттың 98%-ы бірден сәулеге айналады, ал энергия сақтаушы шырақта бұл тек 45%-ды ғана құрайды.

Малазиға барған адам Птероптикс тегінен шыққан жарқырауықтарды қызыға тамашалай алады. Олар талдарға қонақтап, деміл-деміл өз "шырағдандарын" сөндіріп қосады. Нақ бір бұтақтар жаңа жылдық әшекейлерге оранғандай кейіпке енеді. Ал ең керемет жарқырауықтар-пирофорлар - Американың тропикалық ормандарын мекендейді. Бұл қоңыздар 4-5 см-ге жетеді, олардың қос бірдей шұғылалы мүшесі бар: құрсақтағы "шырағдан" қызғылт-сары түспен, ал кеудедегі "шырағдан" жасыл реңмен құлпырады. Пирофорлар шығаратын сәуленің күштілігі жәндіктер әлемінді рекордтық көрсеткішке ие - бұл қоңыздан 150 "Иван шылаушындарының" (лат. Lampyris noctiluca) шұғыласы тарайды. Жергілікті тұрғындар, қалпақтарына бірнеше пирофорларды қыстырып алып, түн түнегінде жолдарын адаспай таба алады!

Еуразияның қалыпты аймағында кең таралған қарапайым жарқырауықтың тек аналықтары ғана кешке сәуле шашады. Қанаты жоқ, құрттәріздес бұл жәндік қоңыздың дернәсіліне ұқсайды, сол себептен Иван шылаушыны деген есімге ие. Қалың шалғын ішінде отыратын оның шұғыласына жан-жақтан ұзын денелі қанатты аталықтар ұшып жинала бастайды.

Классификациясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Тұқымдас тармақтары:

Amydetinae - Olivier, 1907
- Amydetini - E. Olivier, 1907
  - Amydetes - Hoffmannsegg in Illiger, 1807
  - Magnoculus - McDermott, 1966
- Psilocladini
  - Ethra - Laporte de Castelnau, 1833
  - Photoctus - McDermott, 1961
  - Pollaclasis - Newman, 1838
  - Psilocladus - Blanchard in Brullé, 1846
  - Scissicauda - McDermott, 1966
- Vestini
  - Cladodes - Solier in Gay, 1849
  - Dodacles - E. Olivier, 1885
  - Dryptelytra - Laporte de Castelnau, 1833
  - Ledocas - E. Olivier, 1885
  - Vesta - Laporte de Castelnau, 1833
Cyphonocerinae - Crowson, 1972
- Cyphonocerus
Lampyrinae - Latreille, 1817
- Cratomorphini
  - Aspisoma
  - Cratomorphus
  - Micronaspis
  - Pyractomena
- Lamprocerini
- Lampyrini - Latreille, 1817
  - Lampyris - Geoffroy, 1762 (Müller, 1764)
    - Lampyris noctiluca - Linnaeus, 1767, Иван шылаушын
  - Nyctophila
  - Pelania
  - Pyrocaelia - Linnaeus
    - Pyrocaelia rufa - Olivier, Пироцелия
- Photinini
  - Lamprohiza - Motschulsky, 1852
    - Lamprohiza splendidula - Linnaeus, 1767
  - Phosphaenus - Laporte de Castelnau, 1833
    - Phosphaenus hemipterus - Goeze, 1777
  - Phosphaenopterus
- Pleotomini
Luciolinae - Lacordaire, 1857
- Luciolini
  - Luciola - Laporte de Castelnau, 1833
    - Luciola italica - Linnaeus, 1767
  - Lampyroidea
  - Atyphella - Olliff, 1890
  - Pteroptyx - Olivier, 1902
  - Pyrophanes - Olivier, 1885
Ototretinae - McDermott, 1964
Ototretadrilinae - Crowson, 1972
Photurinae - Lacordaire, 1857
Pterotinae - LeConte, 1861