Желбезек

Тунец балығының желбезегі.

Желбезек (branchіae) — суда тіршілік ететін жануарлардың тыныс алу мүшесі. Жануарлар организмінің күрделенуіне байланысты олардың жұтқыншақ қуысы қабырғаларында желбезек саңылаулары пайда болады да, желбезекпен тыныс алу түрі қалыптасады. Ауыз қуысынан жұтылған су осы желбезек саңылаулары арқылы жұтқыншақтан сыртқа өтеді. Суда еріген оттек желбезектің жұқа қабырғасындағы қан тамырлары арқылы сіңеді де, қан құрамындағы көмір қышқыл газы (СО2) суға бөлінеді. Желбезек қарапайым тыныс алу мүшесі ретінде алғаш буылтық құрттардың теңізде тіршілік ететін түрлерінде пайда болған. Желбезек тарамдалған жіп тәрізді болып дененің бүйірінде орналасады. Моллюскілердің желбезектері әр түрлі болады. Мыс., айқұлақта желбезек аяғының екі жағында, басаяқтыларда мантия қуысында орналасқан. Тікентерілілердің ішінде теңіз кірпілерінде және теңіз жұлдыздарында да желбезек бар. Жәндіктердің ішінде инеліктер, шіркейлер мен гүл құмытыларының дернәсілдері желбезек арқылы тыныс алады. Желбезек саңылаулары суда тіршілік ететін төменгі сатыдағы хордалыларда (ланцетник, дөңгелекауыздылар, балықтар) өмір бойы сақталады, басқа хордалыларда (бауырымен жорғалаушылар, құстар, сүтқоректілерде) ұрықтың даму кезінде болады да, содан кейін жойылып кетеді. Дернәсілді хордалыларда (асцидиялар) желбезек тек дернәсіл дәуірінде ғана болады. Жануарлар желбезекпен тыныс алумен қатар тұздың иондарын, аммиак пен мочевина бөлуде маңызды рөл атқарады.