Жылқы үйрету

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Жылқыны мініске үйрету. Суретін салған Ө.Нәбиұлы

Жылқы үйретужылқыны салт мінуге, жүк артуға, арбаға, шанаға жүруге көңдіктіру. Жылқышы салт мінуге үйретуді тайынан бастап, әдетте екі мен үштің арасындағы құнан мен құнажын байталдар тегіс үйретіледі. Арба, шанаға жегуге салт мінуге әбден үйретілген 4-5 жасар аттар мен қысыр биелер үйретіледі.

Құлынды желіге үйрету[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Құлын қарақұлақтанып, марқайып кеткен соң ноқтаға үйрету, желіге байлау қиын болады. Мұндай құлын төрт аяқтап сіресіп, оңайлықпен көндікпейді. Сондықтан құлынды қарақұлақтануға жақындағаннан-ақ басына ноқта кигізіп желіге байлайды. Бұл кезде құлын ноқтаға да, желіге де тез көндігеді. Құлын кезінен асау құлынды шалмалап ұстап, құлағынан басып шыңғыртып, ноқтаға үйретеді. Жылқышы, биеші жаңа байланған құлынның, әсіресе, мойнының созылып қалмауын, оралып қалмауын, ноқтаның желкелігін, кеңсірігін қажап, жарақаттамауын қадағалап отырады. Кейде құлынның желіде созылып жатып қалатын шәлкес мінезі болады. Мұндайда да құлынның артынан қолмен демеп, желіге қарай ептеп итеріп қояды.

Жылқыны сауынға үйрету[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Алғаш желіге байланған тұмса биелерді (байтал, дөнежін байтал т.б.), сауынға үйрете бастайды. Ішінара асау биелерді алғаш үйреткенде күрделеу (күнделеу), бүкпе салу сияқты әдіс-тәсілдерді қолданады. Ал кейбір байталдар тайынан мініс көріп, әбден жуасығандықтан күнделеу, бүкпелеусіз-ақ бірден биешіні бауырына отырғыза береді. Иімеген кейбір биелер "ақпейіл болмай" тез арада исініп кетеді. Мұндайда биеші желідегі құлынын бауырына әр сауым сайын салып иітіп отырады.

Жылқыны салт мініске үйрету[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Мініс жылқысын көбінесе тай кезінен үйретеді. Жүген, ер-тоқым көрмеген тайды үйрету кейде оңайға соқпайды. Мұндайда тайға тақымы мықты, қолы қарулы, мініске үйретуге бейімі бар жасөспірім балаларды мінгізеді. Әсіресе, асау тайды басына ноқта кигізіп, жүген салынғаннан кейін, үстіне баланы мінгізіп беталды жібере салмай ұзындығы шамамен жеті-сегіз құлаштай шылбырмен аттың тақымына басып, сондай-ақ бір орында тұрып айнала шабуына мүмкіндік беріп үйретеді. Ондай тәжірибелі шабандоз бала тайдың шабына қамшы тигізбей, сыңарезу қылмау жағына көңіл бөледі. Бұндайда шабына қамшы тиген тай "шыжбақай", мөңкігіш болады. Үйретілген тайды ұдайы мінбейді, себебі ондай малдың қолы түсіп қолау боп қалады, бойы дұрыс өспейді, алажаздай тақымнан түспеген, босамаған тай қоң жинамай арық-тұрақ болып қыстан шығуы қиын болады.
Сонымен бірге, әсіресе, табындағы жылқыда құнан, дөненіне, тіптен, бестісіне дейін үйретілмеген шу асаулар болады. Осындай жылқыларды "бас білмеген жылқылар" деп атайды. Мұндай жылқыларды салт мініске үйрету үшін қашаған қууға бейімделген жүйрік атпен қуып жүріп құрықпен, шалмамен ұстайды. Ұстағаннан кейін бір-екі адам құлақтан басып тұрып жүгендеп, ер-тоқым салады. Ер үстіне тақымы мықты, қолы қарулы ересек адам қарғып мініп, тізгінді жинақтап қолға ұстап, тақымды мықтап қысып алғаннан кейін асау қолдан босатылады. Бұдан ары асау бет алған жағына шапши қарғып, мөңки, тулай шаба жөнеледі. Беталды шабудан сүметіле су болып, әбден болдырған асауды үйретуші қос басына алып келеді.

Жылқыны жегінге үйрету[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Жылқы қазақтың негізгі көлік малы болғандықтан тай кезінен салт мініліп, олардың кейбірі жегінге үйретіледі. Жегінге үйретілетін жылқының мінезіне қатты көңіл бөлінеді. Мініске үйренген жылқыны бірден арба-шанаға жекпей мойнына қамыт кигізіп үйретеді. Ал, кейбірін мойнына қамыт кигізіп, арба үстіне шөп салып бірте-бірте дағдыландырады. Арба-шанаға дағдыланып, үйренген жылқыны шошытып, үркітіп алмауына мал иесі қатты көңіл бөледі. Арбада жүрген аттың шабына бөгде зат тиіп, бейқамсыздықтан бір заттың селтең етуінен, оқыс нәрседен т.б. шошынған атты "арбадан бұзылды" дейді. Арбадан бұзылған ат мүлде жегінен шығып қалады, қайта үйренбейді. Арба-шанаға шамадан тыс жүктің тиелуінен аттың тарта алмай арбадан беті қайтып қалады. Бұндай атты "арбадан қайтқан ат" дейді. Мұндай аттар жеңіл-желпі жүкті тартқанмен, сәл ауырлау, шамалы жүкті тартпай қояды.[1]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9

Әдебиет[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  • Арғынбаев Х. Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық очерк. Алматы: Ғылым, 1969.
Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Dressage