Жұпартышқан

Жұпартышқан
Амандық күйі
Vulnerable (IUCN)
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Жануарлар Жамағаты: Хордалылар Табы: Сүтқоректілер Сабы: Жертесертәрізділер Тұқымдасы: Talpidae Кіші тұқымдасы: Talpinae Тайпасы: Desmanini Тегі: Desmana Güldenstädt, 1777 Түрі: D. moschata
Екі-есімді атауы
Desmana moschata (Linnaeus, 1758)
Ареал

Жұпартышқан (лат. Desmana moschata) – отрядына жататын, жартылай суда тіршілік ететін аң. Қазақстанда, негізінен, Жайық өзенінің алабында, оның шөбі қалың салаларында кездеседі. Қостанай облысының Тобыл, Тоғызақ, Обаған, Үй өзендерінде жерсіндірілген. Дене тұрқы 18 – 23 см, салмағы 320 – 480 г. Сүйірлене келген басы етті тұмсығымен жалғасады. Көзі өте кішкентай, құлақ қалқаны болмайды. Аяғы бес башайлы, башайларының арасы жүзу жарғағымен жалғасқан. Құйрығының ұзындығы 17 – 20 см, оның астыңғы жағында тері безі орналасқан. Осы безден хош иісті зат бөлінеді. Аңның Жұпартышқан аталуы да осыған байланысты. Жүні қалың, жылтыр, жұмсақ, қара қоңыр, бауыры ақшыл болады. Су жиегіндегі жарқабаққа қазған інінің аузы су астына ашылады. Оның тіршілігіне тереңд. 1,5 – 2 м, қыста түбіне дейін қатпайтын су қоймалары қолайлы және онда омыртқасыз жануарлар көп болады. Қысқы ұйқыға кетпейді. Қорек талғамайды. Қорегін іздеуге түнде шығады. Жәндіктермен, олардың дернәсілімен, құрттар және моллюскілермен қоректенеді, сондай-ақ судағы өсімдіктің тамыр, сабақтарын да жейді. Аналық Жұпартышқан жыныстық жағынан 10 – 11 айда жетіледі. Жылына 2 рет (көктем – жаз және күзде) көбейеді. Буаз аналығы 45 – 50 күнде 1 – 5 (көбінесе, 3 – 4) Жұпартышқан туады. Жұпартышқан – терісі бағалы аң, бірақ саны өте аз. Қазақстанда оны аулауға 1920 жылдан тыйым салынған. Жұпартышқан – өте сирек кездесетін, реликт жануар болғандықтан, қорғауға алынып, Халықар. табиғат қорғау одағының және Ұлттық “Қызыл кітапқа” енгізілген.

Статус

II-ші санат. Саны азайып бара жатқан сирек кездесетін реликті түр. Халықаралық табиғат қорғау одағының Қызыл кітабына енгізілген.

Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы

Қазақстан фаунасында өзі аттас тұқымдас тармағының жалғыз өкілі.

Жұпартышқан

Таралуы

XX ғ. басында жұпартышқан Днепр, Дон, Еділ мен Жайық өзендері бойында едәуір болды. Қазіргі таралу аймағы да осы өзендер бойында, бірақ мекендейтін жерлері тарылған. Қазақстанда, негізінен, Жайық өзені жағалауында таралған, сондай-ақ Ащы, Қараоба және Солянка өзендерінде де кездескен. Аздап Еділ бойында (Атырау облысы) ұшырасып қалады. 1961 жылы Челябы облысындағы (Ресей) Ой өзені бассейніне жіберілген. Одан Тоғызақ және Тобыл өзендері арқылы Қостанай облысы суларына енген. Обайған өзені бойында да кездеседі. Қазірде Челябы, Қорған (Ресей) және Қостанай облыстары территорияларының түйіскен жерде жұпартышқанның тұрақты популяциясы пайда болады.

Мекендейтін жерлері

Жағасында жайқалып қамысқұрақ өскен өзен мен көлдер, өзектер, ескі су қоймалары. Көбіне түбі сазды, омыртқасыз жәндіктері мол, терең әрі қыста түбіне дейін қатпайтын суларды мекендейді. Жағасында өскен ағаштар мен бұталар жұпартышқан індерін онда жайылған малдардың бұзуынан қорғайды.

Саны

1988 жылы Батыс Қазақстан облысының өзен-көлдерінде 1.7-2.0 мындай, ал Ой және Тобыл өзендерінде шамамен 1.0 мыңдай жұпартышқанның бар екендігі анықталды.

Негізгі шектеуші факторлар

Су деңгейінің өзгеруі, аумен балық аулау, су жағалауындағы шаруашылық жұмыстары, мал жаю, сулардың ыластануы. Аңның тіршілік ететін қоныстарындағы азық қоры мен қорғаныс жағдайларының өзгеруі.

Биологиялық ерекшеліктері

Жыныстық жағынан 10-11 айда жетіледі. Қолайлы жағдайда бүкіл жыл бойы өніп-өседі; көбеюінде екі жоғары кезең байқалады – көктем – жаз және күз. 45-50 күндей буаз болып, аналықтары 1-5, жиірек 3-4 балаларын дүниеге келтіреді. Су жағаларында жұпар тышқан тұрақты және уақытша індерін қазады. Тіршілігі көбіне кешкілік жағдайда басталады. Жұпар-тамақ талғамайтын хайуанат. Су жәндіктері мен өсімдіктерідің 102 түрімен қоректенеді.

Қабылданған қорғау шаралары

Қазақстанда жұпар тышқанды аулауға 1920 жылы тыйым салынған. Батыс Қазақстан облысында Кирсанов қорықшасында және басқа қорықшаларда қорғалады.

Қорғауды керек ететін шаралар

Батыс Қазақстан облысында Жайық өзені бойында қорық ұйымдастыру қажет, сондай-ақ Ой -Тобыл қорықшасын ұйымдастыру да күн тәртібінде тұр. Аң мекендейтін қоныстарын қорғаудың біріккен шараларын жүзеге асыру: орман ағаштарын кесуді азайту, аумен, верштермен балық аулауға тыйым салу, аң қоныстарына тазатырылмаған суларды жіберуді тоқтату.

Зерттеу жөніндегі ұсыныстар

Аң мекендейтін қоныстарды анықтау және санақ жұмыстарын жүргізу, аң тіршілігін зерттеуді қолға алу қажет.