Карст үңгірлері
Еріту процестері, яғни карст процестері немесе карст көп дүркін қайталанады. Нәтижесінде сыйыстырушы таужыныстарда бір-бірімен жалғасқан қуыстар мен каналдардың тұтас жүйесі жаралып, біртіндеп олардың өлшемдері үлкейе береді. Осындай жолмен әртүрлі қуыстар - карст үңгірлері пайда болады. Карст үңгірлерінің өлшемі кейде өте үлкен болады. Олар ТМД, АҚШ, Франция, Италия, Венгрия, Чехия, Словакия, Югославия және басқа елдерде кең таралған. Мысалы, көптеген үңгірлер (жүзден асады) Кентукки (АҚШ) үстіртін құрайтын «каверналы әктаста» белгілі. Мұнда жалпы ұзындығы шамамен 300 км-ге жететін, каналдар мен гроттардың бес ярусынан тұратын Мамонт үңгірі орналасқан. Еуропада ұзынды 40-60 км болатын өте үлкен үңгірлер Швейцарияда (Хельхох) және Австрияда (Айсризенвельт) белгілі. Ірі үңгірлер Венгрия, Югославия, Германияда да бар. Ең жақсы зерделенген Новоафон карст үңгірі (Абхазия) Қара теңіз жағалауындағы эктас массивінде орналасқан. Мұнда зерттелген өте ірі карст қуыстарының бірінде ұзындыгы 50 м-ден 275 м-ге, ал биіктігі 97 м-ге дейін жететін сегіз зал анықталған. Үңгірдің жалпы ұзындығы 1840 м-ге жетеді. Үңгірде үш өзен бар, олардағы судың деңгейі теңіз деңгейінен 4 0 ^ 2 м биік орналасқан.
Пішіндері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Карст үңгірлеріне сауыс жаралымдардың түрлі пішіндері тән. Олардың пайда болуы да жер асты суының әрекетімен байланысты. Жер асты суы эктас арқылы өткенде, оны ерітеді де кальций бикарбонатына Са(НС03)2 қанығады. Осы тұзға байыған жерасты суы карст қуыстарына жеткенде, төмендеген қысым жағдайына түседі. Мұндай жағдайда артық көмір қышқылы бөлініп, еритін бикарбонат ерімейтін кальций карбонатына айналады да шөгінді түрінде тұнады.Бұл процесс үңгірде судың жартылай булануынан қарқындай түседі. Осындай жолмен әртүрлі сауыс пішіндер жаралады. Үңгір жабынынан төмен қарай, мүз сүңгілері сияқты салбырап ұзыншақ тасқадалар (сталактит) өседі. Тамшылардың үңгірдің табанына тамуынан және судың жартылай буланып, көмірқышқылының біршама мөлшерінің ысырап болуынан және ерімейтін СаС03 бөлінуінен төменнен жоғары қарай тасқадалар (сталагмит) өсе бастайды. Кейде, қарама-қарсы орналасқан тассүңгі мен тасқада біртіндеп өсіп, бірігіп кетуінен тасбаған (сталагнат), перде және тасцабырга тәрізді сауыс Үңгірлердің көпшілігі бір-бірімен өте күрделі галереялармен жалғасқан және әртүрлі биіктіктерде орналасатын бірнеше қабат жасайтын көптеген гроттар мен залдардан тұрады. Үңгірлердің көп қабаттылығы әдетте жергілікті өзендер торабының эрозиясына байланысты грунт суы деңгейінің өзгеруі ықпалынан қалыптасады. Эрозия базисінің төмендеуі карст суы деңгейінің төмендеуі жалғасып, бұл жағдай үңгірлердің жаңа қабаты қалыптасуына экеледі пішіндер жаралады. Үңгірлердің көбінің түбінде көптеген құдықтар немесе жекелеген көлдер дамиды. Кейде олар қосылып кеткенде, су үңгірдің түбімен оның еңісі бағытында ағыс түрінде жылыстайды
Биіктігі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Үңгірлердің көпшілігі бір-бірімен өте күрделі галереялармен жалғасқан және әртүрлі биіктіктерде орналасатын бірнеше қабат жасайтын көптеген гроттар мен залдардан тұрады. Үңгірлердің көп қабаттылығы әдетте жергілікті өзендер торабының эрозиясына байланысты грунт суы деңгейінің өзгеруі ықпалынан қалыптасады. Эрозия базисінің төмендеуі карст суы деңгейінің төмендеуі жалғасып, бүл жағдай үңгірлердің жаңа қабаты қалыптасуына әкеледі.
Қалың қабаттардағы карст процестері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Зерттелген үңгірлердің көпшілігі әктастың шаймалануымен байланысты дамиды. Бірақ басқа еритін минералдардан тұратын қалың қабаттарда да карст процестері дамиды. Мұның мысалы ретінде Кунгур мұзды үңгірін айтуға болады. Ол Оралдың батыс беткейінде, Сылва өзенінің аукымындағы пермь гипсі мен ангидритінде орналасқан. Оның барлық зерттелген қуыстарының жалпы ұзындығы4,6 км-ден асады. Үңгірдің ішінде көптеген көлдер бар, олардың ішінде - 19 ірі көл. Ең үлкен көлдің ауданы 200 м2 шамасында. Кунгур үңгіріне кәп қабаттылық және -2—3°С-қа дейін өзгеріп тұратын төмен температура сияқты ерекшеліктер тән. Осындай төмен температура үңгірде тәулік бойы мүз болуын қамтамасыз етеді.
Карст ландшафт пішіндері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Уақыт өтісімен карстқа ұшырайтын таужыныстардан алаңның бетінде эртүрлі карст ландшафт пішіндері пайда болуы мүмкін. Жаралу жағдайлары бойынша карст жаралу алаңында шаймалануға (карр) және үңгір күмбезінің опырылуы мен отыруына (воронка, құдық, долина мен полъё) байланысты карст пішіндері бөлінеді.[1]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Байбатша Ә.Б.Жалпы геология (Жер динамикасы): Оқулық.Алматы: ҚазҰТУ. -364 б. Сурет- 132. Кесте-30. Әдебиеттер тізімі 15 атay. ISBN 987-601-228-001-2