Китаб әл-Айн

«Китаб Ул-Айни», «Айн кітабы» – Әбу Абд ур-Рахман әл-Халил бин Ахмад бин Аир Тамим әл-Азди әл-Фараһиди әл-Ахмади әл-Басри (717 – 791 жылы) жазған араб тілінің сөздігі. Авторы – талантты ақын, дарынды ғалым, араб өлең өлшемінің негізін салған әдебиетші. Тіл өнері мен өлең құрылысы жайында бірнеше кітап жазған. «Китаб Ул-Айни» деген еңбегі арқылы ол өзінің үлкен лексиколог ғұлама екендігін танытқан (кітаптың бұлай аталуы себебі – сөздік «айн» әрпінен басталған). Басқа грамматика мектептің көрнекті өкілі, араб тілін жүйелі түрде зерттеудің негізін салушы Сибауейхидің ұстазы. «Китаб Ул-Айни» орта ғасырда жазылған лексикография еңбектердің құрылысына үлкен әсер етті. Махмұт Қашқари өз еңбегін араб тілінде осы автордың ізімен жазып, араб филологтарының терминдерін қолданды, осы сөздіктің құрылысын үлгі етіп алды. Бірақ бұл екі автордың сөз түзу әдістерінде өзара айырмашылықтар да бар. Ибн Ахмад сөздігіне көне сөздерді де енгізген. Қашқари тек ауызекі айтылып жүрген сөздер мен халық өлеңдеріндегі сөздерді алған. Ол сөздердің сол кездегі түркі тайпаларына түсінікті болу жағына баса назар аударған. «Әрине, тіл байлығын толығырақ көрсету үшін ибн Ахмад әдісі дұрыс болар еді, бірақ мен оқушы қауымның күнделікті пайдасына жарау үшін осы жол пайдалы ғой деп ойладым» – дейді Махмұт Қашқари «Китаб Ул-Айни» – араб филологиясы мен түркітану тарихында өзіндік орны бар еңбек.^[1]