Күбі

Күбі

Күбі – сүт өнімдерін өңдеуге, сақтауға арналған, ағаштан жасалған ыдыс түрі.

Сипаты

Күбі негізінен дөңгелек пішінді, іші қуыс, биік болып келеді. Көбінесе оның түп жағы кең, аузына қарай қиғаштай сүйірленіп бітеді. Күбінің ағаш қақпағы және пішіні әртүрлі болып келетін піспегі қатар жүреді. Бетіне жабылатын дөңгелек қақпағының ортасында піспектің сабы шығып тұратындай ойығы болады. Сыйымдылығы жағынан сабадан әлдеқайда кішілеу ыдыс. Оны көбінесе сауын малы аз орташа ауқаттылар май шайқауға пайдаланған. Күбіні пісуге және ішін тазалап ыстап отыруға ыңғайлы болғандықтан қымыз, шұбатты баптап дайындауға да пайдаланған. Күн райы ыстық оңтүстік өңірде күбіні көже ашыту, ашымал дайындауға ғана емес, сақтауға қолайлы бұйым ретінде әлі де болса қолданыстық мәнін жоғалтпаған. Күбіге құйылған сүт ашу үшін оның піспегі өткізілген қақпағының аузын мата орамалмен қымтап бітейді. Салқын болса сыртын жауып тастайды. Сүт ашығаннан кейін оны ұзақ уақыт піспекпен піссе, май бөлініп шығады. Осындай майды қалқып алып, қалған іркітін ішуге, құрт даярлауға пайдаланады.

Күбі түрлері және оны жасалуы

Күбіні жасауға қолжетімділігіне қарай жиде, қайың, арша, емен, тал сияқты ағаштар пайдаланылады. Жасалуына қарай ел арасында шауып және құрастырып жасалған екі түрі кең таралған.

Күбінің шауып жасалған түрі

Тұтас ағаштан шабылып жасалған, бүйірі сәл шығыңқы келген, келіге ұқсаған түрі. Мұндай түрлерін жасауға қайың, емен сияқты қатты ағаш таңдалады. Көбінесе тұтас қайың кесіндісінің өзегін ұңғып ойып алады. Шауып жасалған күбінің ауыз ернеуі мен түбіне екі кепіл шығырық кигізіледі. Әркім қалауынша сыртын ою-өрнек салып безендіреді. Шауып жасалған күбі түрі.

Күбінің қиюластырып жасалған түрі

Күбінің қиюластырып жасалған түрі арнайы дайындалған дөңгелек түпке бір-біріне кірігетіндей етіп кертілген жұқа ағаш тақтайшаларды тігінен қиюластыра құрастырылады. Құрастырмалы күбінің сыртынан бірнеше дөңгелек темір құрсау кигізіледі. Осылайша дайын болған күбінің іші тегіс болу үшін алдымен ыстық темірмен қарып, содан соң майлап, түтінмен ыстайды. Сонда шайыры шыққан тақтайшалар өзара ұстасып, бекиді. Күбіні ұдайы тазалап, арша немесе тобылғымен ыстап отырмаса, ақ тағамның дәмі татып кетеді.
Қазақстан Республикасының ұлттық мұражайы қорында сақтаулы пісуге арналған күбінің биіктігі 80 см, түбінің шарасы 24 см, аузы онан сәл кішілеу – 15,5 см. Ол тоғыз ағаш тақтайшадан қиюластырылып, сыртынан дөңгелек бес дана темір құрсау кигізілген. Түп жағы бірнеше қабат сым темірмен қосымша құрсауланған. Ол қабығы сылынып, тегістелген, түзу талдан жасалған. Піспегінің басы кіреш пошымды етіп жасалған. Мөлшері – 12х14 см. Оның дәл ортасындағы тесікке ұзындығы 96 см, жұмыр сап бекітілген.

Өңірлер бойынша түрлері

Күбінің пошымы қазақ жерінің әр аймағында әртүрлі болып келеді: оңтүстік-шығыс өңірлерінде таралған күбілер аласа, бүйірі шығыңқы, ең басты ерекшелігі мойын жағы тарлау әрі, аласалау болады. Биік, әрі тұтас ағаштан ойылып жасалған күбілер Орталық Қазақстанға тән. Оңтүстікте аузы мен түбі бірдей болып келетін түрі де кездеседі. Солтүстік өңірде құмыра тәрізді қыштан жасалған аузы тар түрі таралған.

Піспек

Күбі піспегінің басы дөңгелек, ашамай немесе төртбұрыш болып келеді. Оның ортасын ойып, піспек сабы жалғанады да, айналасын айналдыра әртүрлі (қиғаш, ойысты, тік, дөңгелек, үшбұрыш) пішіндегі тесіктер тесіледі. Кейбірінің іші қуысталып ойылады. Осындай ойықшалар ақ тағамды пісу, шайқау кезінде майдың бөлініп шығуының жеделдеуіне мүмкіндік туғызады. Күбі піспегінің бастарының әр алуан түрлері.

Күбіге қатысты наным-сенім, ырымдар мен тыйымдар

• Күбі әлбетте, киіз үйдің немесе қосалқы үйдің сол (қазан) жақ босағасынан орын алады;
• Үйге бас сұққан адам төрге озбас бұрын саба тәрізді оны да пісу ырымын жасаған соң ғана төрге қарай озады;
• Ескірген күбіні отқа жағу, далаға лақтырып тастау жаман ырымға саналады;
• Шаңырақтың ырыздығы мен берекесінің символы ретінде оны қастерлеп таза орынға сақтап қояды.

Әдебиеттер

• Хозяйство казахов на рубеже ХІХ-ХХ веков: Материалы к историко-этнографическому атласу. Алма-Ата: Наука, 1980; Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: Өнер, 1987;
• ҚР МОМ – материалдарынан;
• ОМЭЭ – материалдарынан.