Нганасандар
| ня, авам самодилер, вадей самодилер | |
| Нганасандар | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
0,9 мың | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Нганасандар (өз атаулары ня, бұрынғы атауы авам самоедтер, вадей самоедтер, самоедтер – тавийлықтар) —–Ресей Федерациясы құрамына кіретін Қиыр Шығыстағы Таймырды мекендейтін халық. Жалпы саны шамамен 0,9 мың адам. (2010, санақ), негізінен Краснояр өлкесінің Таймыр (Долган-Ненец) ауданында (740 адам, Усть-Авам, Волочанка және Новаяның негізгі елді мекендері, сондай-ақ Дудинка қаласы)[1][2] Аз бөлігі тундрада, балық аулаумен, аңшылықпен айналысатын жерлерде, негізінен Дудыпта өзенінің жоғарғы ағысында тұрады.
Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Орал тіл шоғыры самоди тобындағы нганасан (тавгий) тілінде сөйлейді. Екі диалектісі бар: вадеев, авамс. Халықтың негізгі бөлігі негізінен орыс тілінде сөйлейді, ана тілінде сөйлейтіндер аз. Тілдің ескірген атауы - тавги-самоед, оны небәрі 125 адам сөйлейді. Нганасан жазуы алғаш рет 1990 жылы жасалған. Алфавитке әріптер қосылып кириллицаға негізделген. 1991 жылы бұл туралы бірінші кітап - орыс-нганасан тілашары жарық көрді. 1995 жылы әліпбидің жаңа нұсқасы қабылданып, оқу әдебиетінде қолданылуда.[3]
Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Халықтың дәстүрлі діні – анимистік пантеизм, шаманизм. Тау, тас, жартас, ағаш, зооморфтық фигуралар түріндегі тайпалық жебеушілерді қастерлеу дамыған. Нганасандар қорғаншы рухтардың (койка) бар екеніне сенеді. Негізгі табиғаттан тыс тіршілік иелері: баруси, нгуо, дямады, коча. Рухтар әйелдер мен ерлер болып екіге бөлінеді. Әйелдер нгуо табиғат құбылыстарының, элементтердің, жануарлардың аналары болып табылады, мысалы, су анасы - быды-ням, жер анасы - моу-ням, тіршілік анасы және жабайы бұғы анасы- нилу-ням. Ерлер рухы дейба-нгуо - нганасанның басты қамқоршысы, мәдени қаһарманы.
1639 жылдан бастап Нганасандарды христиандандыру әрекеттері сәтсіз аяқталды. Осы уақытқа дейін адамдар өздерінің ежелгі дінін ұстанады.[4]
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Алғашқы адамдар Таймырда неолит дәуірінде пайда болды. Олардың ең көне қоныстары Попигай мен Хатанга өзендерінің бойында табылған. 1 мыңжылдықтың аяғында түбекке қазіргі Энец, Ненец, Долган және Нганасандардың ата-бабалары Самоди халықтары келген.[5]
Нганасан көбінесе саны жағынан тең емес екі топқа бөлінеді: авам (батыс) және вадеев (шығыс). Ғасырдың басында вадеев нганасандары қазіргі Хатанг ауданының аумағында көшіп келді. Жазда олар Таймыр көлінің оңтүстік-шығысында, Лабаз көлінде және басқа балық тоғандарында жиналып, қыста Хета өзенінің орманды алқабында болды. Авам нганасандары жылы мезгілдерін Пясина өзені мен Таймыр көлі арасындағы кең тундраларда, ал қыста Пясино көлі мен Боганида өзені арасындағы орманның солтүстік шекарасында өткізді.
Нганасанның ата — бабалары шамамен 1618-1639 жылдар аралығында бағынышты болды, 1618 жылы ясак пясид самодилері, 1625 жылы самоди-курактар мен ванядтар, 1627 жылы — тидиристер және тавгтардың бір бөлігі. 1639-1664 жылдар аралығында орыс дереккөздері адян (эдян) халқының оленек тунгустарымен ванядтардың бірнеше қақтығыстарын тіркеді. 1666 жылы Авам нганасандардың үлкен көтерілісі болды, оның барысында отыздан астам орыс қызметшілері мен өнеркәсіпшілері, төрт тунгус өлтірілді. 1679 жылы Авам нганасандар мен энецтер (орыстармен одақтас) ненецтермен соңғы ірі қақтығыстар болды. 1683 жылы Ессей көлінде ванядтардың (Вадеев нганасандардың ата-бабалары) көтерілісі болып, нәтижесінде 11 әскери қызметкер мен бірнеше өнеркәсіп адамдары қаза тапты. Ванядтардың тағы бір көтерілісі 18 ғасырдың бірінші жартысында атап өтілді. Содан кейін нганасандар тарихында соңғысы 1907-1908 жылдары болған бірнеше шешек індеттерін қоспағанда, ешқандай маңызды оқиғалар атап өтілмейді.
1921 жылы Нганасандарға Кеңес үкіметінің алғашқы өкілдері келді. Осы уақытқа дейін олар үлкен бұғы бағушыларының кәсібін қалыптастырды. 1925 жылы "князьдер" бастаған нганасан рулық басқармалары төрағалар басқаратын кеңестерге айналды, 1931 жылы олар аумақтық көшпелі, кейінірек ауылдық кеңестерге ауыстырылды. 1928 жылы Авам рулық кеңесі Авам және Таймыр болып екіге бөлінді. 1931 жылдан бастап нганасандар Таймыр ұлттық округінің құрамына кіреді. 1931 жылдан 1938 жылға дейін - Нганасан ұжымдастыру (1966 жылы барлық колхоздар совхоздарға айналдырылды). 1938 жылы алғашқы Нганасан бастауыш мектебі ашылды. 1940-1960 жылдары көшпелі өмір салтын отырықшы өмірге көшу жоспарын жүзеге асыруға байланысты олардың бұрынғы көшпелілігінің негізгі орындарынан оңтүстікке қарай Долган этникалық территориясында – Усть-Авам, Волочанка, Новаяда елді мекендері салынды.[6]
Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дәстүрлі кәсіптері жабайы бұғыларды, су құстарын аулау, үй бұғыларын өсіру (XIX ғасырдан бастап), аң терісін аулау, ашық суда балық аулау. Балық аулау және аң терісі саудасы екінші дәрежеде болды. Ауылдағы тігін шеберханалары мен үйдегі әйелдер аң терісін тігумен және ұлттық аяқ киім, кәдесый кілемдер тігумен, бұғы терісінен қолөнер бұйымдарын тігумен, аңшыларға аң терісінен киім тігумен айналысады. Волочанка ауылында әйелдері аң фермасында жұмыс істейді.
Негізгі аңшылық жазғы-күзгі кезеңге (шілдеден қарашаға дейін) келеді. Бұл кезде жабайы бұғылар көшпелі жолдар мен өткелдерде топ-топ болып жиналды. Қаздарды түлеу кезінде аулайды, олар құстарды қайықтармен қоршап, жағаға айдайды, онда торлар (депту бугур) орнатылды. Үйректер мен кекіліктерге де торлар орнатылады, қояндар ілмекпен ұсталады.
Негізгі қарулары: найза (фонка), жебелері бар садақ (динта) (буди), пышақ (кюма) XIX ғасырда кеңінен тарады. Балықты тормен (кол бугур), темір ілмекпен (бату) ұстаған. Көлік ретінде нарталарды (шана) пайдаланған. Нарттар мақсатына қарай әр түрлі болған. Ирянка - жеңіл шана, оларға екі-үш бұғы жегіледі. Көктемде мал қатты қажыған кезде төрт-бес бұғы байлауға болатын. Ерлер мұндай шанаға жиі мінетін, сондықтан оның оң жағында қару қорабы байланған. Инсюдаконто - әйелдердің үш немесе бес басты шаналары - артқы және алдыңғы жағы, үстіңгі жағында - қатты аязда бас пен арқаны қорғайтын аң терісінен жасалған шатыр болды. Күнсыбыэ - бұғы терісінен жасалған матамен (фантуй) заттар жабылған жүк шаналары.[7][8]
Өмір салты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Отбасы, дәстүрлері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дәстүрлі нганасан қоғамында әрбір көшпелі топта табиғаттан тыс күштердің алдында өз түрінің мүддесін қорғайтын өз бақсысы болды. Бақсы адамдар әлемі мен рухтар әлемінің арасындағы делдал ретінде көрнекті тұлға болды. Бақсының негізгі қызметтері негізгі кәсіптермен байланысты болды, аңшылық пен балық аулауда сәттілікті қамтамасыз етеді, бақсы аң аулау орындары мен уақытын болжады. Сондай-ақ бақсының маңызды қызметтері науқастарды емдеу, босануға көмектесу, отбасы мүшелерінің болашағын болжау және түс жору болды.
.jpg)
Соңғы уақытқа дейін нганасандар өздерінің жалпы құрылымын жақсы білетін. Бүгінде егде жастағы адамдардың бір бөлігі ғана белгілі бір нганасан руына жататындығын біледі. ХХ ғасырдың ортасына дейін нганасандар эндогамияны қатаң сақтады, негізінен өз орталарында некеге отырды. Тілі мен мәдениеті жағынан жақын халық энецтермен некелер ғана ерекше болды. Бүгінде басқа ұлт өкілдерімен некеге тұрудың саны күрт өсті, көбінесе долгандар мен орыстар, аралас отбасылардың үлесі қазірдің өзінде 50 пайыздан асты. Нганасандар арасындағы неке жастардың өтініші бойынша жасалды. Қалыңдықтың ата-анасының келісімін алғаннан кейін олар қалыңдық құнын келісіп, оны төлеу (бұғымен, терімен) міндетті деп саналды. Үйлену тойы алдымен қалыңдықтың, содан кейін күйеу жігіттің үйінде өтті.
Нганасандардың жерлеу рәсімдерінің бірнеше түрін кездестіруге болады. Марқұмды теріге орап, жерге жатқызып, қыста қарға көметін. Оның үстіне шағын шатыр тігілген. Табиғи шұңқырда жерлеу орындары болды, кейде олар жерге қойылған ағаш үйге жерленген. Жаназада марқұмға тиесілі бұғы сойылып, өлексесі бейіт үстінде қалдырылды. Жерлеу рәсімінен кейін олар үш отты (тазарту рәсімі) аттап өтеді. Марқұм жаңа жерге ауыстырылады, одан кейін жерлеу орнына бармайды.[9]
Нганасандар балаларының атын қоюға асықпайды, 2-3 жастағы әлі есімін алмаған балаларды кездестіруге болатын. Әдетте балаларға есімдерді үлкен отбасы мүшелері қояды.
Тұрақтары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Нганасандардың тұрақтары аласа төбелерде орналасты. Күзде тұрғын үйлер өзендердің маңында орналастырылды. Көктемде қысқы заттарды, шаналарға төсеп, түтінге төзімді, ылғалдан қорғайтын бұғы терісімен қапталып, келесі қысқа дейін тундрада қалдырылды.
Дәстүрлі тұрғын үйі - конустық шатыр (чум) дизайн бойынша ненецтерге жақын. Оның мөлшері онда тұратын адамдардың санына байланысты болды (әдетте бір отбасыдан бес отбасыға дейін) және диаметрі орта есеппен 3-тен 9 м-ге дейін болды. Жазғы чумға бір қабат төселген ескі, тозығы жеткен терілер пайдаланылған. Есік екі бұғы терісінен тігілген мездрадан (терінің астыңғы жағы) жасалған, желдің бағытына байланысты оңға немесе солға ашылды. Қыста чум сыртында желден тосқауыл ретінде қызмет ететін үйінді (токеда) құйылған. Шатырдың ортасында, кіреберіске қарама-қарсы жерде ошақ (тори) бар, оның үстіне шәйнек пен қазандыққа арналған ілгектер ілінді.
Чумның жоғарғы бөлігінде саңылау – мұржа қалдырылған. Ошақтың артында әйелдерге баруға тыйым салынған «таза жер» (сиенг) болды. Кіре берісте әйелдерге арналған орындар (бату) орналасып, мұнда тұрмыстық ыдыстар орналастырылды. Кіреберістің оң жағы тұрғын үй болды, сол жағында қонақтар орналастырылды және тұрмыстық заттар сақталды. Еденге тал төсеніш (тола) және тақтай (лата) төселген. Ұйықтайтын орындарда тақталар мен төсеніштердің үстіне өңделмеген терілер төселді.
1930 жылдардан бастап тұрғын үй ретінде долгандардан алынған балоктарда (шана табаны бар сырғайтын төртбұрышты вагон үй), жақтауы бұғы терісімен немесе брезентпен жабылған үйде тұрды. Жыл бойы бұғы өсірушілер тұрғын үйдің үш түрін өзгертеді: қыста — балоктар, жазда — чум, күзде — кенеп шатыр. Тұрғын үйдің кіреберісі әдетте оңтүстік-шығысқа бағытталған. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында нганасандардың тұрақты қоныстары болмады.[10]
Дәстүрлі киімдері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Нганасандар басқа солтүстік халықтарына қарағанда әйелдердің де, ерлердің де дәстүрлі ұлттық киімдерінің бүкіл жиынтығын күнделікті өмірде ұзақ сақтады. Нганасан киімі, пішіні бойынша ең архаикалық болып табылады.
Ерлердің костюмі ақ бұғы терісінен тігілген және арнайы өсірілген иттердің ақ жүнімен безендірілген қос малицадан тұрады. Аязды күндері, жолда малицаның үстіне капюшоны бар сокуи хие кигізіледі. Бұрын ер адамдар шалбардың орнына үлбір нингка киетін, олардың үстіне - бүйірінде сақиналары бар белбеу, оған шақпақ тас, қынаптағы пышақ, темекі шегетін түтік, дорба ілген.
Әйелдер киімі - комбинезон мен күләпарасы бар ұзын жылы күртеден (парки) тұрады. Әйелдер ақ киіктің терісінен жасалған, қара ит жүнінің жиегі бар қалпақ-капор киді. Киім мен аяқ киімді безендіру үшін нгасандықтар табиғи бояғыштарды пайдаланды: охра, графит, май аралас күйе. Киім геометриялық мули әшекейлері түріндегі аппликациялармен безендірілген, оның көмегімен иесінің қай әлеуметтік немесе жас тобына жататынын анықтауға болады (ер, әйел, бала, қыз, күйеуге шыққан әйел, ана, бақсы, т.б.). Мерекелік және жерлеу киімдері ерекше әсем болды. Ересектікке қол жеткізген сайын әр ұл-қызға қызыл, қара және ақ матадан тұратын талғампаз киімдер тігілді.
Нганасандар үшін аяқ киімнің пішіні мәнерлі және ерекше. Оның силуетінде қисық сызықтар жоқ. Файму аяқ киімі ақ теріден, табаны - киіктің маңдайынан немесе теріден (жүргенде тайып кетпес үшін) тігіледі.[11]
Дәстүрлі тағамдары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Нганасандар күзде және қыста негізінен жабайы бұғы етін, ал жазда қаз, үйрек және балық жеді. Негізгі азық-түлік қорын нганасандар жазғы және күзгі аңшылықтың салыстырмалы түрде қысқа маусымында дайындағандықтан, етті болашақта пайдалануға дайындау және ет пен майды сақтау әдістері олардың шаруашылығында үлкен маңызға ие болды. Жабайы бұғының етін бір-бірінің үстіне үйілген шаналарда ұзынша етіп кептіріп, содан кейін ұсақтап турап, маймен араластырып, жайылған терілерге тағы бір рет кептіретін.
Май сақтауға арналған ыдыстар: бұзаудың бүтін терісі, бұғының өңеші мен қарны, қаз табанының үрленген терісі. Нганасандардың еті, майы және балығы кейде орманнан оралған соң көктемде осы қорларды пайдалану үшін күзде мұз жәшіктерде тундрада қалдырылды. Бұрын нганасандар пісірілген нанды пайдаланбаған. Аз мөлшерде сатып алынған ұннан ашытқысыз пирожныйлар пісіріліп, олар дәмді тағам ретінде пайдаланылды. Импортталған өнімдердің ішінде тек шай мен жапырақты темекі айтарлықтай мөлшерде тұтынылды.[12]
Сондай-ақ қаз, кекілік, солтүстік түлкі, қоян, мүйізді қой еті пайдаланылды. Балықты (чир, муксун, кунжа, сылан) шикі, мұздатылған және кептірілген күйінде жеді. Кептірілген балық - юкола (фака) - қаптарда сақталған бұғы етімен бірдей дерлік дайындалған. Қыста олар строганина жеді. Сондай - ақ, сүйікті тағамдардың қатарына чирима кириба - уылдырық қосылған ұннан жасалған шелпек және уылдырықпен қайнатылған чириме дир-сало жатады.[13]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Қазақ энциклопедиясы, 7 том
- ↑ Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2800819 Мұрағатталған 15 қазанның 2022 жылы.
- ↑ Нганасаны — самый северный народ Евразии https://travelask.ru/articles/nganasany-samyy-severnyy-narod-evrazii
- ↑ Народы России: Нганасаны https://maxpark.com/community/8238/content/6913438 Мұрағатталған 15 қазанның 2022 жылы.
- ↑ Нганасаны – коренное население Таймыра https://goarctic.ru/society/nganasany-korennoe-naselenie-taymyra/
- ↑ НГАНАСАНЫ http://russiahistory.ru/nganasany/
- ↑ Нганасаны https://rushrono.ru/people_ngasany.html
- ↑ народы мира / Нганасаны http://www.etnolog.ru/people.php?id=NGAN
- ↑ Нганасаны — потомки древнейшего населения Таймыра, охотников на дикого оленя эпохи неолита. http://my.krskstate.ru/docs/ethnoses/nganasany/ Мұрағатталған 1 желтоқсанның 2022 жылы.
- ↑ Нганасаны https://www.edu.severodvinsk.ru/after_school/nit/2012/polyanin/nganasans.html
- ↑ Одежда нганасан https://arctic-megapedia.com/blog/2020/12/03/%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D0%B6%D0%B4%D0%B0-%D0%BD%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BD/
- ↑ Пища, жилище, одежда нганасанов https://arctic-megapedia.ru/wiki/%D0%9F%D0%B8%D1%89%D0%B0,_%D0%B6%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D1%89%D0%B5,_%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D0%B6%D0%B4%D0%B0_%D0%BD%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2 Мұрағатталған 15 қазанның 2022 жылы.
- ↑ Кухня https://www.finnougoria.ru/community/folk/detail.php?ELEMENT_ID=2373&sphrase_id=43467
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |