Орыс жері моңғол-татар шапқыншылығы қарсаңында

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту

Феодалдық бытыраңқылық[өңдеу | қайнарын өңдеу]

XII ғасырдың 30-жылдарынан XV ғасырдың аяғына дейінгі аралықта Орыс мемлекеті жаңа тарихи кезенді бастан өткізді. Бұл кезең тарихта феодалдық бытыраңқылық деп аталады. Бұл процесті Еуропа мен Азиядағы мемлекеттердің бәрі де бастарынан өткізді. Сондықтан феодалдық бытыраңқылыңты тарихшылар феодалдық қоғамдағы заңды құбылыс деп бағалады. Феодалдық қоғамның дамуы барысында кез келген мемлекеттер саяси бақталастық пен қырқысудың нәтижесінде әлсіреп, бірнеше саяси бөліктерге бөлініп, жеке кінәздіктерге айналып отырды. Бірақта саяси ыдырау сол жеке кінәздіктерде феодалдық қоғамның экономикалық өрлеуіне кедергі жасамады. Жеке кінәздіктерде өндіріс күші дамып, феодалдық қоғамда күшті орталыққа айналды. Әрбір жеке субъектінің, табиғи шаруашылыктың дамуына жол ашылды. Бірақта әр шаруашылықтың табиғи дамуы оларды бір-бірінен оқшауланып, өз алдына жеке өмір сүруге бейімдеді. Ортак рыноктың болмауы, карапайым айырбас жеке кінәздіктер арасындағы байланыстың үзілуіне әкеліп соқтырды. Ал саяси басшылық жағынан жекелеген кінәздіктер мен боярлықтар күшейіп, бір-біріне бағынбайтын болды. Жеке кінәздіктерде жер иелерінің одағы күшейді. Әрбір иеліктер өз шекарасын қорғау мақсатында күшті әскер құрып, кейін осы күшпен көршілерін бағындыруға әрекет жасады. Осындай процестер Еуропадағы ірі Ұлы Карл империясының құлауына, оның орнына қазірге дейін өмір сүріп отырған жеке мемлекеттердің құрылуына әкелді. Табиғи шаруашылықтың үстемдік жасауы, феодалдық Киев Русі мемлекетінде ішкі байланыстың әлсіреуі орыс жерінің бірнеше кінәздіктерге бөлінуіне жеткізгені белгілі. Сөйтіп XII ғасырдың 30-жылдарынан бастап ежелгі Киев Русі мемлекеті Киев, Владимир-Суздаль, Чернигов-Смоленск т. б. кінәздіктерге бөлініп кетті. Енді осы кінәздіктердің ішіндегі ең ірілері - Владимир-Суздаль, Галич-Волынь және Новгород кінәздіктерінің экономикалық-шаруашылық, саяси және мәдени жағдайларына тоқталып өтейік.

Владимир-Суздаль кінәздігі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

ХІІ-ХІІІ ғасырлар аралығында Владимир-Суздаль жері шаруашылык-саяси жағынан күшейіп, Киев Русіне бағынбай, өз алдына бөлініп, кінәздік құрды. Жерінің құнарлы, өзен-көлді, орманды болуы, сондай-ақ орыс жерінің ортасында орналасуы сауданы дамытып, бұл кінәздіктің күшеюіне жол ашты. Осы табиғи жағдай егіншіліктің, мал шаруашылығының, қолөнердің дамуына да мүмкіншілік жасады. Кінәз шаруашылығында қара бидай, арпа, сұлы егілді, ірі қара, шошқа және бал арасы өсірілді, балық аулау, сауда ісі дамыды. Кінәздік, боярлық және шіркеу жер иеліктері кеңейтіліп, феодалдық қатынастар нығайды. Шаруалардың кедейленуі етек алды. ХІІ-ХІІІ ғасырларда сауданың өсуі қалалардың көптеп салынуына жол ашты. Олар: Владимир-Суздаль, Переславль-Залесский, Стародуб, Ростов, Галич, Кострома, Тверь, Нижний Новгород, Мәскеу т.б. қалалар. Оның ішінде бүгінгі Ресейдің астанасы Мәскеу қаласын 1147 жылы кінәз '''Юрий Долгорукий''' салдырды. Ол Владимир Мономахтың (1109-1125) ұрпағы еді. Юрий Долгорукий(1125-1157) - Владимир-Суздаль кінәзі. Ол көршілеріне шабуыл жасап, кінәздік жерін кеңейтіп отырды. Еділ-Кама өзенінің аралығын, Рязань мен Муром жерін өзіне бағындырды.

Юрий Долгорукий өлгеннен кейін оның баласы Андрей Боголюбский 1169 жылы Киевті бағындырып, орыс жеріне тұтас үстемдік жүргізуді ойлады. Андрей Боголюбский(1157-1174) ішкі саясатта боярлар билігін тежеп, кінәздік билікті күшейтті. Бағынбаған боярлардың жерін тартып алып, елден куып жіберді. Владимир-Суздаль кінәздігі Всеволод Юрьевич Большое Гнездо (1176-1212) тұсында дамудың ең жоғарғы деңгейіне жетіп, орыс жерінің саяси дамуына әсерін тигізді. «Игорь жорығы туралы сөз» дастанында Всеволод бүкіл орыс жеріне аты шыққан кінәз ретінде мадақталады. Всеволод өлгеннен кейін Владимир-Суздаль кінәздігінде бақталастық күшейіп, кінәздік әлсірей бастады. Владимир-Суздаль кінәздігінің мәдениеті жоғары деңгейде дамыды. Владимир қаласы өте көркем, айнала қоршай бекіністер салынған. Қалада сәулетті үйлер мен храмдар көп болған. Владимир қаласында Успен және Дмитрий соборлары, қала маңында қолөнершілер тұратын қалашықтар ірге көтерген.

Галич-Волынь жері[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Орыс мемлекетінің оңтүстік-батысында орналасқан бұл кінәздіктің жер көлемі өте үлкен болды. Карпат тауынан Днестр-Дунай өзені бойына дейін, оңтүстік-батысында Литва кінәздігімен, солтүстігінде Полоцк жеріне дейін, батысында Венгр және Польшамен, шығысында Киев кінәздігімен, Половшылар (қыпшақ) даласымен шектесті. Галич-Волынь жерінің көбі - жазық дала. Сондықтан бұл орыс мемлекетіндегі астықты жер болып саналды. Өзен-су бойларында түратын халықтар балық шаруашылығымен, мал бағумен айналысқан. Құнарлы жердің көбі кінәздер мен боярлар қолында болған. Қолөнер мен сауда жақсы дамыған. Бұл Владимир-Волынь, Перемышль, Галич, Холм сияқты қалалардың өсуіне жағдай жасады. Галич-Волынь кінәздігі жерінен көптеген сауда жолдары өткен. Орыс жері арқылы Еуропаға, Балтық теңізіне, Висла, Батыс Буг, Днестр арқылы Қара теңізге дейін сауда жолы жалғасып жатты.

Галич-Волынь кінәздігінің күшейген кезі - Ярослав Осмомысл (1153-1187) билік еткен түс. Халықаралық байланыстардың дамуына сәйкес, бұл кінәздік Византиямен, Еуропа елдерімен қатынас жасап түрған. Галич-Волынь кінәздігінде боярлардың ықпалы күшті болды. Боярлар мұрагерлік жерлерін кеңейтіп, тіпті кінәздердің билігіндегі жерді тартып алып отырған. Ярослав Осмомысл өлгеннен кейін кінәздік Галич жоне Волынь болып екіге бөлініп, тек қана 1199 жылы Волынь кінәзі Роман Мстиславович кезінде кайта бірікті. Бірақ ұдайы болған ішкі қырқысулар, шетел шапқыншылығы, әсіресе венгр және поляк феодалдарының әлсін-әлсін баса-көктеп енуі Галич-Волынь кінәздігін әлсіретті. Русьтің оңтүстік-батысында өнердің көптеген салалары - сәулет, сурет, қолөнері дамыды. Днестр жағасындағы Галич қаласы өте әдемі болған, қыштан сәулетті үйлер, мұнаралар, шіркеулер көп салынған. Халық сәулетшілері тамаша кінәз сарайларын тұрғызған. Галич-Волынь жерінде жазудың жақсы дамығанын білдіретін көптеген кітаптар осы кезге дейін сақталып келді. Жылнамаларда халыктың шетел шапқыншыларына қарсы құресі, боярлардың кінәздарға қарсы бұліктері туралы жазылған деректер орыс мемлекетінің тарихын оқып үйренуге өз үлесін қосып отыр.

Ұлы Новгород кінәздігі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

XII ғасырда ежелгі Орыс мемлекетінің солтүстік-батысында - Ильмень және Чуд көлдерінің аралығындағы Новгород жерінде тағы бір кінәздік құрылды. Оның жері Онега, Солтүстік Двина мен Солтүстік Орал бойына дейін созылып жатты. Новгород жерінде Волхов, Ловать, Великое, Молога жәнe Мста өзендері бар. Кінәздік жерінде Ұлы Новгородтан басқа да көптеген қалалар болды. Мысалы, Псков, Ладога, Старая Русса, Великие Луки, Бетичи, Юрьев, Торжок т.б. Бұл қалалар тек сауда орталығы болып қана қойған жоқ, сонымен қатар солтүстік-батыстағы ірі әскери бекіністер қызметін атқарды. Новгород жерінің астанасы Ұлы Новгород қаласының тез өсуіне біріншіден, географиялық жағдайы - орналасқан жерінің өте қолайлы болуы әсер етті. Әсіресе Шығыс Еуропа елдеріне жолдар салынды, екіншіден, Балтық теңізінен Қара теңізге баратын сауда жолы осы Новгород арқылы өтті. Қаланы Волхов өзені екіге бөліп жатты. Өзеннің оң жағалауында кедей қолөнершілер тұрды, мұнда сауда базары орналасты. Өзеннің сол жағасында бай-шонжарлар мекені, әкімшілік үйлері, діни орталықтар ірге көтерді.[1]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. Орта ғасырлардағы дүние жүзі тарихы. - Алматы: Атамұра,2007.ISBN 9965-34-625-9