Оттекті тұздар

Қышқыл ішіндегі сутектің орнын металл алатын болса, сондай қосындыны тұз деп атайды. Басқа сөзбен айтқанда қышқыл қалдығы мен металдың химиялық қосындысы тұз болып табылады. Қышқылдардың оттекті түрлері де, оттексіз түрлері де болатынын білеміз. Галоид элементтер ылғи оттексіз қышқыл- дар қүрайды. Мысалы, көміртек қышқылы, күкірт қышқылы, азот қышқылы т. б. Осы сияқ ты қышқылдардың қалдықтарына металдар қосылады да, әр түрлі минералдар құралады.

Соларды оттекті қышқылдардың тұздары дейді. Бірақ «тұз» деген сөздің өзі де «қышқыл» қалдығымен қосылған зат екенін көрсетеді. Сондықтан оны қысқартып, оттекті тұздар десе де түсінікті болады. Қалған минералдардық барлығын, органикалықтарынан басқасын, осы оттекті тұздарға жатқызуға болады.

Сондықтан барлық минерал атаулының үштен екісі осы топқа жатады деуге болады. Минералдар арасында, соның ішінде оттекті тұздар арасында, кремний қышқылдарының тұздары, яғни силикаттар ерекше орын алады. Барлық жер қыртысында тау жыныстарын қүраушы минералдардың кепшілігі осы силикаттарға жатады. Сондықтан силикаттарды өз алдына жеке қарастырамыз. Бұл жерде тек силакаттардан басқ а оттекті тұздардың ең керектілерін қарастырамыз. Біздің тоқталатын тұздарымыз: карбонаттар (көмір қышқыл тұздары), нитраттар (азот қышқыл тұздары), сульфаттар (күкірт қышқыл тұздары), фосфаттар (фосфор қышқыл тұздары), вольфраматтар (вольфрам қышқыл тұздары), бораттaр (бор қышқыл тұздары) т. б.

Осы тұздардың көпшілігі сусыз және сулы болып екі түрде кездеседі. Сонымен қатар осы тұздардың әр түрлі геологиялық жағдайларда қышқыл, орташа (немесе қалыпты) және негізді түрлері кездеседі. Химиядан белгілі осы түсініктерді тағы да еске сала кетейік. Егер қышқыл ішіндегі сутек металмен толық ауыспай, қосындыда қалып қойса, ол қышқыл тұз болады. Мысалы көмір қышқылъіның натриймен қосылуынан мынадай қышқыл тұз шығады: NaНСО₃ — нахколит. Бұл сияқты тұздар табиғи геологиялық жағдайларда сирек кездеседі.

Орташа немесе қалыпты тұздарда қышқылдың ішіндегі сутектің орнына түгелдей металдар орналасқан. Демек, орташа тұздар — қалыпты, ең көп кездесетін тұздар. Олар металл мен қышқыл қалдығынан ғана тұрады, құрылысы тұрақты, берік болады, сондықтан олар көп кездеседі. Бұған мысал өте көп, тек соның белгілі бірнешеуіне тоқтала кетейік. Мысалы, көмір қышқылының қалдығы кальциймеы қосылса, онан кальцит (СаСО₃ ) атты минерал шығады. Орташа тұздардың сулы түрінің мысалына гипс (CaSО₄ • 2Н₂О ) жатады. Негізді тұздарда қышқыл қалдығы кеміп, оның орнына гидроксил иондары кіреді. Бұған малахит — Сu₂(СО₃) • (ОН)₂ мысал бола алады. Негізді тұздар түріндегі минералдар да табиғатта аз емес.

Бұлардан басқа минералдардың қос тұздардан қүралатыны жоғарыда айтылды. Мысалы, доломит — CaMg(C03 ) 2 қос тұз болып табылады. Енді қ ұрамы өзгермелі тұздарды да еске сала кетейік. Кейбір жағдайларда бірнеше металл немесе бірнеше қышқыл қалдықтары бір минералда өзара алмасып күрделі қосылыстар жасайды. Мысалы, темір мен марганец металдарының карбонаты кейде өз ара ауыспалы феррородохрозит—(Мn, Ғе)СO₃ минералын күрайды. Мұнда марганец пен темірдің бірдей болуы да мүмкін және бірінен-бірі едәуір азырақ немесе көбірек болуы да мүмкін. Басқаша айтқанда бұл минералдың металл құрамы өзгермелі болады. Осындай өзгермелі минералдар да табиғатта аз емес. Оттекті тұздардың бір өзгешелігі — олардағы қышқыл қалдығы күрделі ион, яғни комплексті анион болып табылады. Катиондар кішкене және үлкен комплексті аниондардың ортасында болады. Сондықтан минералдардың қүрылыстары мен қасиеттері көбінесе осы комплексті аниондарға байланысты болады.

Комплекеті аниондардъщ формасы көбінесе үшкіл немесе төрткүл (тетраэдр) болып келеді. Мысалы, үшкіл комплексті аниондар мыналар: [NO3]^1-, [СO₃]^2-, [JО₃]^1- [ВO₃]^3-; тетраэдр комплексті аниондар: [СrO₄]^2-, [SO₄]^2- , [РO₄]^3- , [AsO₄]⁻³ , [SiO⁴]^4-.

Осы келтірілген мысалдардан комплексті аниондардың құрылысы оның ішіндегі оттектің санына байланысты екенін көреміз: үш оттекті қалдықтарда үшкіл форма, төрт оттекті қалдықтарда тетраэдр форма болады.