Отырардың алтын жалатылған қыштары

Отырардың алтын жалатылған қыштары - Отырар мемлекеттік археологиялық қорық-музейінің бірегей жәдігерлері. Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясының зерттеулері нәтижесінде табылған. Ұзақ жылғы қазба кезінде біршама күйдірілген сырлы, сырсыз өрнекті қыштар шықты. Табылған өзге қыштар арасынан бетін жалтылдаған сары сырлы бес қыш сынығы бар. Беттерін шаң басқан қыштарды жуып тазалаған соң жылтылдаған сары сыр алтын екендігі анықталды. Қыштардың нақты көлемін анықтау қиын. Тек қалындықтарын ғана өлшеуге болады. Екі кірпіштің қалындығы 2,5x3 сантиметр, үш кірпіштің қалыңдықтары 3 сантиметр. Үш кірпіштің беті не асты 2x1,5x1 сантиметр қалындықта қара, көк бояу жағылған. Бүл кірпіштерді алтын аралары 3—4 сантиметр келетін екі қоңыр сызықшалар арасында жағылған. Кірпіш бетінен гүл пішіндеріне үқсас өрнек іздерін байкауға болады. Екі кірпіш сынығы алдыңғы үш кірпіш сынығына қарағанда үлкендеу. Оның бірінің бетіне ақшыл сыр жағып, өркелкі төрт ұзын ашық көк сызықтар жүргізілген. Кірпіште алтын үш жапырақша өрнегінің ішінде жағылған, жиегіне коңыр сыр жүргізілген. Екінші кірпіш сынығы төртбұрыш пішінді. Бір шетіндегі өрнек лотос гүлі пішініне ұқсас. Гүл пішінінің алтын жалатылған шетіне көк, одан кейін қара сыр жағылған. Қара сырдан соң дөңгелек толқынды ақ бояу жағылған. Кірпіштің арт жағында отқа күйген күйе іздері бар. Кірпіштерге өрнек салмас бұрын, кірпіш беті ақ ангобпен сырланып, содан кейін қажетті өрнектер әркелкі бояулармен салынған. Осыдан кейін өрнектер бетін түссіз сырмен сырлаған. Сонда кірпіш бетіндегі өрнектер жылтырақ қасиеттерге ие болып, өзінің көсемдігімен алыстан көз тартып тұрған. Бес кірпіш сынығының қай жылы, қандай ескерткіштен табылғандығы қазба номерін жазып қойған белгі жазудан анықталды. Кірпіштің ұшеуінде 0-78, 0-85-IV, 0-86-IV деген белгі бар. Белгінің О-сы Отырар, 78-дегені 1978 жылғы қазба. IV қазбаның қай жерде жүргізілгенін білдіреді. Бүдан кірпіш сынықтарының әр жылғы қазба кездерінде шыққаны белгілі болып отыр. Бірақ та кірпіштер әр жылы шыққанымен, бәрінің де табылған жері бір. Ол — Отырардың IV қазба орны. Бүл — Отырар шахристанның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі казба. 1981 жылы Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедиция Отырардың осы бөлігін қазған кезде 14—15-ғасырларға жататын мешіт құрылысының орнын аршыған мешіт, кұрылысы шығыстан батысқа карай созылып жатыр. Ауданы 60x22 метр, мешіт қабырғасының қалындығы 1,35 метр, мешіттің кіре берісі солтүстік пасаттың ортасында. Порталдың ауданы 2,7x1,35 метр, жоспарда төртбұрышты. Негізгі қабырғадан сыртқы шығыңқы етіп соғылған. Мұнара ішінде айналма сатылар болған. Құрылыстың фронталды композициясына төрт ашық галерея (зал) кіреді. Олар үш қатарда төрт бұрышты (1,35x1,35 метр) етіп соғылған отыз тіреуден тұрады. Тіреулердің арасы 3,7 метр. Михраб тұрған қабырғада қаланың оңтүстік қабырғасына қарай шығатын биік табалдырықты есік болған. Кірпіштерді қалау үшін ганч қолданылған. 1995 жылы сол кездегі вице-премьер Иманғали Тасмағамбетовтің демеушілігімен бөлінген 400 000- теңгеге музей археологтары мешіт құрылысының шығыс қабырғасының алдындағы биік топырақ қабатын аршыды. Қазба барысы мешіттің жалғыз болмағандығын көрсетті. Мешітке қарама-қарсы 40 метр жерден қыштан өрілген-құрылыс орны табылды. Сол жылы құрылыстың үш бөлмесі ашылды. Қазба жұмыстарының 1998— 99 жылы жалғасуының нәтижесінде құрылыс бөлмелерінің саны он беске жетті. Бөлмелердің аумағы әр түрлі. Ең үлкен бөлме ауданы 6,32 метр квадрат, 30 м. Дуал қабырғаның қалындығы 1 метр квадрат,30 метр, ішкі қабырғаның қалындығы 90 сантиметр. Жалпы, мешіт пен сарай бірге қаланған көк күмбезді архитектуралық құрылыс болған. Мешіттің артқы дуалына дейін 73,2 метр. Мешіт пен сарай ортасында диаметрі 90 сантиметр, терендігі 11 метр. Келген қышпен шегенделген құдык бар. Ауданы 73,2x60 метр квадрат. келген сәулетті құрылыс аумағы 20 гектар қазіргі биіктігі 16—18 метр шамасында болатын Отырар шахристанында салынған. Жер деңгейінен 16—18 метр биіктікте, ал өзінің биіктігі 8— 10 метрге шамалас болса, бүл сәулетті кұрылыс өз кезеңінің алыбы болғанға ұқсайды. Құрылыс аумағы жағынан Түркістандағы кесенесінен (58x46 метр) үлкен мешіт пен сарай құрылыстарына пайдаланылған төртбұрышты кірпіштер Отырардың оңтүстік-батысында 200—300 метр жерде орналасқан кірпіш цехында дайындалғанға ұқсайды. Үлкен құрылыстарға қажетті кірпіштерді жақын жерде күйдірген болса, онда осы құрылысқа пайдаланылған алтын жалатылған қыштар да Отырардың жақын маңында дайындалған болуы мүмкін. 1989 жылы музей қызметкерлері Мыңшұқыр елді мекенінен (Қызылту) Қандөз сайына жақын жерден әр түрлі көлемдегі 18 пеш, 1 үй құрылысы мен көптеген шүңкыр орындарын тапқан болатын. Сонда осы шеберхананың ыдыс-аяқ қана жасайтын емес, сәулетті құрылыстарға кажетті сырлы өрнекті қыштар жасаумен де айналысқаны белгілі болған. Оның уақыты мешіт пен сарай, кыш күйдіретін шеберхана кезендеріне (14— 15 ғасыр) сай келеді.