Параген

Параген. Парагенезис түсінігіне тығыз байланысты параген түсінігін де айта кетейік. Параген — кристалдың парциалық энергиясы, яғни әрбір ионның (атомның) және оның қосындыларының (кристалды минералдардың) меншікті энергиясы. Бұл түсінікті геохимияға кіргізген академик A. Е. Ферсман. Параген түсінігі кристалдың решеткалық энергиясынан, яғни ЭК түсінігінен шығады. Иондық парагенді П әрпімен белгілейтін болсақ , оның өрнегін былай жазамыз:

П_і = КЭК_i

Мұндағы К—пропорционалдық коэффициент. Егер К=1 болса, онда параген мен ЭК тең болады. Кейбір жағдайларда осылай болады да. Тегінде К тәжірибеден, әрбір минерал құралу жағдайынан шығады. Көпшілік жерде К шамалас болады. Мысалы: 1,15; 1,125; 1,5. Қосындылардың (кристалды минералдардың) парагені иондардың жиындық парагенінен шығады, яғни:

$\pi ={\frac {a\pi _{1}+b\pi _{2}+c\pi _{3}+...}{a+b+c+...}}$

Мұндағы а,b,с - қосындыдағы иондар саны. Экзогендік минералдардың ауа райына байланысты. Бұл жерде біз сол айтылғандардан қорытынды шығарып, жалпы схемалар келтірейік. Ауа райына ең тығыз және айқын байланысты зат — топырақ құрушы минералдар. Топырақтың түрлері мен типтері сол климат жағдайына байланысты түзіледі. Топырақ типтерінің әрқайсысында өзіне тән минералдар топтары болады. Сондықтан, ең алдымен топырақ типтері қандай жағдайда құралатынын білсек, соған сәйкес минералдар парагенезисін тани аламыз. Мысалы, жылдық жауын-шашынның орта мәлшері (А) 200 мм шамасында болса, жылдық орташа температура (t) 25—30 градус келсе, ондай жағдайда тек шөлдік құмдар мен шаң-тозаңдар болады. Жылдық орташа температура мен жауын-шашын онан гөрі төмен болса, сортаңды топырақтар пайда болады. Минерал жағынан қарағанда мұнда әр түрлі тұздар кездеседі. Шөлдік климатта көл суалғанда тұздардың тұну реті мынадай:

1. су буланып азая бастаған кезде карбонаттар (яғни көмір қышқылының тұздары),
2. онан кейін гипс,
3. онан кейін ас тұзы мен гипс араласа,
4. онан кейін ас тұзы мен ангидрит араласа (демек, мұнда гипс судан ажырайды),
5. онан кейін ас тұзы мен полигалит араласа,
6. ең ақырында су әбден суалғанда магнийлі және калийлі тұздар тұнады.Сонымен, теңіз суының түрлі-түрлі мөлшерінде әр түрлі тұздар тұнады.

Ауаның ылғалдығы мен жылылығы онан гөрі сәл төмен болса, мысалы, t=15—20 градус, A= 700—800 мм шамасында болса, ондай жағдайда қызыл түсті топырақ пайда болады. Топыраққа қызыл түс беретін көбінесе темірдің сусыз тотықтары (гематит, гетит). Температурасы сол шамада (16—20 градус) болып, ылғалдығы онан гөрі жоғары келсе (Л = 2 400 мм шамасында), ондай жағдайда қара топырақ пайда болады. Мұндағы косындылардың көпшілігі органикалық заттардың қалдығына байланысты.

Топырақтың минералогиялық құрамын талдау мәселесі өз алдына топырақтану ғылымында қаралады.