Рихард Зорге

Richard Sorge
Soviet postage stamp honoring Richard Sorge
Лақап аты	Ramsay
туған	4 қазан 1895 Сабыншы, Баку, Әзірбайжан, Ресей империясы
Қайтыс болды	1944 ж. қарашаның 7 (49 жаста) Tokyo, Japan
Allegiance	Germany USSR
Years of service	Germany 1914–1916 USSR 1920–1941

Рихад Зорге (нем. Richard Sorge, агенттік лақап аты Рамза́й; қазанның 4, 1895 жыл, Сабыншы Баку уезі, Ресей империясы (бүгінгі Әзірбайжан) — қарашаның 7, 1944 жыл, Токио, Жапония) — КСРО-ның Жапониядағы «Рам­зай» деген атпен жасырын қимыл жасаған тыңшысы, КСРО батыры (1964 жыл). Орыс немісі.

Рихард Зорге 1940 жылдары.

Тыңшы Зорге

Рихард Зорге 1895 жылы 4 қа­занда Ресей империясына қарасты Баку қаласында дүниеге келді. Әкесі Густав Вильгельм Рихард Зор­ге мұнай компаниясында жұ­мыс істейтін неміс инженері еді. Ол бірінші әйелі аяқасты қайтыс бол­ған соң, орыс қызына үйленді. Ри­хард үйдегі бес баланың ең кі­шісі болды. Бірақ неміс тілінде сөй­лейді. Ол үшке толғанда әкесі отбасын алып Германияға көшті. 18 жасқа толған кезде Зорге Бі­рінші Дүниежүзілік соғысқа қа­тыс­ты. Жараланды. Сонда жүріп не­міс коммунисі атанды. Газет­тер­де жұмыс істеді. Өте іскер, қайсар, та­лантты жан кімге де болсын ұнай­тын. Бірден Кеңестік бас бар­лау мекемесі оны өзіне жұмысқа тартты. Мәскеуге келген ол, бар­лау­шылардың арнайы курсын бі­тірді. Орыс тілін өзіне үйреткен Ека­терина Максимоваға («Рамзай» тұт­қындалған соң, әйелі Екатерина НКВД-ның қамауына алынып, 1943 жылы ГУЛАГ-та қаза болды) үй­ленді. Зорге алдымен Шанхайда қыз­мет етті. Сонда жүріп, Токиода ре­зи­дентура ашуға мүмкіндік алды.

Рихард Зорге мен Эрих Корренс. 1915.

Зорге бай отбасынан шыққан жа­пон Хоцуми Озакиді өзіне тарт­ты. Ол билікпен тығыз қарым-қа­тынаста жүрген адам еді һәм ми­нистрлер кабинетінің кеңесшісі қызметін де атқарды. Мұндай адам Зоргеге өте керек еді. Көптеген мә­ліметтерді барлаушы содан алып отырды. Сонымен қатар Зор­ге Жапон еліндегі неміс елшісі От­томен де тығыз қатынас ұста­ды. Екі жақтан алған хабарларды, ол тиянақты түрде сараптан өткізіп, Мәскеуге жолдап отырды. Сол кез­де оның қармағында Одзаки, ин­женер-радис Макс Клаузен, «Гавас» француз агенттігінің қыз­меткері хорват Бранко Вукелич және америкалық коммунист жа­пон Иотоку Мияги болды. Бұлар аса құнды хабарлармен Мәскеуді қамтамассыз етіп жатты. «Рамзай» 1941 жылы 21 мамырда Сталинге «Берлиннен келген өкіл, немістер КСРО-ға мамыр айының соңында шабуыл жасауға жоспар жасап жатыр. КСРО-ға қарсы 150 диви­зия­дан тұратын армия дайындауда. Сақтық шараларын жасаңыздар» деген хабар берді. Ал 1 маусым күні Сталинге тағы да « Соғыс маусым­ның екінші жартысында басталуы ықтимал» ден хабар жөнелтті.

1941 жылдың 20 маусым күні «Ел­ші Оттоның айтуынша, КСРО мен Германия міндетті түрде со­ғы­сады. Бұл жерде немістер өздерінің бақайшығына дейінгі қарулан­ға­нын, Қызыл армиядан күшті» екен­дерін дәріптеді» деп тағы ха­бар жіберген. Қарап отырсақ, Зорге жайлы айтылған аңыздарда «бар­лаушы соғыстың басталатын сағатына дейін дәл айтыпты» деген әсіре қызыл әңгіме көп. Ал мұра­ғат­та сақталған мәліметтер соғыс­тың болатынын, бірақ дәл қай күні, қай айда екенін жобалап қана келтіргенін көрсетеді.

Шын мәнінде, соғыстың бола­ты­нын Сталин де өзге дерек көзде­рінен біліп отырған. Содан болар, Батыс шекараға ондаған дивизия­ны жақындатып, қорғаныс аудан­дарын күшейтуге күш салғаны. «Рамзай» 2 шілде күні Жапон им­ператоры КСРО-мен соғысқа тү­су­ден бас тартқанын хабарлаған. Мұ­ның өзі Шығыста тұрған үлкен әскер шоғырын Мәскеуді қорғауға, сөйтіп, майдан тағдарын күрт өз­гер­туге мүмкіндік берген.

«Рамзай»

1941 жылдың 18 қазанында Токиода жапон құпия полициясы немістің белгілі «Бёрзен курьер» және «Франкфуртер цайтунг» га­зеттерінің тілшісі Рихард Зоргені тұт­қындады. Сол кездегі Герма­ния­ның Жапониядағы елшісі Эй­ген Отт берлиндегілерді «Зорге алыпқашпа әңгіменің құрбаны» бол­ды» деп сендіруге тырысты. Бі­рақ кеш еді. 1943 жылы Зорге өлім жазасына кесілді. Үкім 1944 жылы 7 қарашада орындалды. Он­да да арқан емес, рояльдың қылдай сымымен асты.

КСРО-ның Зоргені мойындауы

1964 жылы 5 қарашада оған «Кеңес елінің батыры» деген атақ берілді. Бұдан біраз жыл бұрын Фран­цияда атақты агент жайлы «Сен кімсің, доктор Зорге?» деген көркем фильм шықты. Бірақ дәл киноға қойылған аттай, Зоргенің кім болғаны әлі күнге толықтай анықталған жоқ. Оның аты 1949 жылы жалпақ әлемге белгілі болды. Жапон елін тізе бүктірген америкалықтар жапон арнайы қызмет орындарының құжатта­ры­на қол жеткізді. Олардың арасында «Ри­хард Зорге ісі» деген құжат та бар еді. Неміс журналисі «Рамзай» деген атпен кеңес елінің шпионы болып шығуы, дәл сол кезде ға­жайып оқиға болатын. Америка­лық­тар «Рамзайдың» ешқандай тың­шылардың қол жеткізе ал­майтын құпия құжаттарды жым­қы­рып, оны біртіндеп Мәскеуге жет­кізіп отырғанына таңғалды. Арнайы тексеріс біткен соң, аме­рикалықтар істің қорытындысын жа­пон баспасөзіне жария етті. Жа­рық көрген мақала бірден әлемнің назарын өзіне аударып, қаншама пікірталасқа арқау болды. Бірақ КСРО Зорге жөнінде жақ ашпады. Тек арада 20 жыл өткен соң, Мәс­кеу аңызға айналған барлаушы жай­лы өз көзқарасын білдірді.

Атақты агенттің аты-жөні Ке­ңес елінде жиырма жыл жасы­рын ұсталып келді. Мәскеу «бізде ондай тыңшы болған жоқ» деп Зор­геден ат-тонын ала қашты.

Тек 1964 жылы ғана «Правда» газеті Рихард Зорге жайлы мақала жа­риялады. Тыңшының кім еке­нін, қандай қызметте болғанын, не үшін қаза тапқанын кеңес еліне ке­ңінен танытты. Мұның өзі Ни­кита Хрущевтің арқасында болған еді. Марқұмға Кеңес елінің батыры атағы берілді. Содан кейін-ақ Ри­хард Зорге кеңінен жарнама­лан­ды. «Кеңес елінің сырттағы бас­ты агенті еді, тіпті Ұлы Отан со­ғысы бас­талатынын сол хабар­лады. Жы­лы, күні, сағатына дейін дәл айт­­ты. Сол жолда қаза болды. Ол - батыр» деген сияқты небір ыстық ілтипат, лебіз білдірілді. Кинолар түсірілді, ондаған кітап жарық көрді, мек­тептердің, көшелердің, кемелердің аты Зоргемен аталды. Арнайы пошта маркалары шы­ғарылды. Рихард Зорге сол кездегі Кеңес елімен кеңестік республика ГДР-дің бас батырларының біріне айналды.

Хрущевтың Зорге тұлғасына көзқарасы

1964 жылы сол кездегі Кеңес елінің басшысы Хрущев француз режиссері Ива Чампа түсірген «Сен кімсің, доктор Зорге?» деген фильмді тамашалады. Кино Кеңес елінің атақты тыңшысы жөнінде еді. Осыдан кейін-ақ, Хрущев бар­лау мекемесінің басшыларын жи­нап, Рихард Зорге жөніндегі бар­лық құжаттарды өзіне әкеліп, та­ныстыруын талап етті. Мәселе, ки­нодағы басты кейіпкер ешқан­дай ойдан шығарылған адам емес, шынайы өмірде болған, кеңестік шпион-тұғын. Осыдан кейін-ақ Зорге жөнінде көптеп айтылып, жа­зыла бастады. Әрине, сол кездегі ел­дің бас газеті «Правда» аңыз адам жөнінде үлкен мақала берді.

Жазушы М.Колесников «Ри­хард Зорге осындай болған» деген кітап жазды. Атақты агенттің аты аңызға айналып жүре берді. Кеңес елі оны «батыр» деп таныды. Бұл жер­де Никита Хрущевтің де ішкі есе­бі бар еді. Оның сыбырлауымен ар­найы мекемелер «Зорге неміс­тер­дің қай жылы, қай айда, қай күні КСРО-ға шабуыл жасайтынын талай мәрте Сталинге хабар берді, бірақ жез мұрт көсем оған сен­ген жоқ. Содан кеңес елі соғыс бас­тал­ғанын Сталиннің кесірінен біл­мей қалды» деген дақпырт таратты. Әрине, Хрущев Зоргені пайдалана отырып, жұрт алдында қалайда Сталинді жамандап қалуға ұм­тылып еді. «Зорге соғыстың бас­та­латынын дәл айтыпты, бірақ оған Сталин сенбепті - мыс» деген әң­гіме осыдан шыққан.

Тарихшылар бағасы

Көптеген белді тарихшылар, Зоргенің өмірін зерттеушілер бір ауыздан «Зорге сатқындықтың құр­баны болды» дегенді айтады. Жауап алу кезінде, барлаушы Ке­ңес елінің мүддесі үшін жұмыс жа­­са­ғанын жасырмаған. Кеңестік Бас барлау ме­кемесі оның осы мойындауы үшін, одан бас тартты. Тіпті ресми То­кио қолға түскен Жапон қорға­ныс ми­нистрінің орынбасары «То­минага Кедзимен айырбас жа­са­йық» де­генде де бас тартты. Кеңес жағынан Зоргеге тағылған басты айып­тар­дың бірі - жоғарыдағыдай болса, екіншісі - оның ұлты не­міс. Ол кеңес офицері болған жоқ. Екі жақ­қа да жұмыс істеуі мүм­­кін» деген дәлелсіз көзқарас еді. Со­­нымен қатар «Зорге жүргіш еді. Бі­рінші әйелі - орыс, екіншісі - неміс, үшіншісі - жапон болды. Сон­дай-ақ ол Токиода 52 қыз-келіншекпен тамыр болған» деген де дерек бар. Ал ондай адам бар­лаушының қыз­метін дұрыс атқара алды ма?» деген де қисық пікір. Бірақ Рихард Зор­ге өзін дарға асып жатқанда, «Жа­сасын қызыл армия! Жасасын Ке­ңес елі!» деп айқай­лаған. Бірақ мұны кеңес бас­шылығы құлағына іл­меді. Тек ара­да ширек ғасыр өткен соң, Хру­щевтің француздар тү­сірген «Сен кімсің, доктор Зор­ге?» деген киносын кездейсоқ кө­ріп қалып, оны жалпақ жұртқа ке­ңінен та­ны­туға күш салмағанда, қы­зыл им­перия үшін қызмет етіп, сол жолда құрбан болған Рихард Зоргені әлі күнге дейін ешкім білмес пе еді.

Қазіргі күннің тарихшылары «Зорге Кеңес елінің батыры» деген атқа сөзсіз лайық, нағыз адам еді. Оны қанша марапаттасақ та артық емес. Жаны қыл үстінде тұрса да, Кеңес елі үшін қызмет етті» деседі.