Түлкібас ауданы

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Қазақстан ауданы
Түлкібас ауданы
Елтаңбасы
Елтаңбасы
Әкімшілігі
Облысы

Түркістан облысы

Аудан орталығы

Тұрар Рысқұлов

Ауылдық округтер саны

13

Кенттік әкімдіктер саны

2

Ауыл саны

59

Әкімі

Нұржан Жақсылықұлы Ізтілеуов

Аудан әкімдігінің мекенжайы

Рысқұлов ауылы, Рысқұлов көшесі, №201

Тарихы мен географиясы
Координаттары

42°23′10″ с. е. 70°30′15″ ш. б. / 42.38611° с. е. 70.50417° ш. б. / 42.38611; 70.50417 (G) (O) (Я)Координаттар: 42°23′10″ с. е. 70°30′15″ ш. б. / 42.38611° с. е. 70.50417° ш. б. / 42.38611; 70.50417 (G) (O) (Я)

Құрылған уақыты

1928

Жер аумағы

2,3 мың км²

Уақыт белдеуі

UTC+5:00

Тұрғындары
Тұрғыны

106 342[1] адам (2023)

Ұлттық құрамы

қазақтар (82,23%), әзірбайжандар (5,98%), өзбектер (5,38%), орыстар (4,72%), татарлар (0,29%), немістер (0,26%), түріктер (0,25%), қырғыздар (0,12%), басқа ұлт өкілдері (0,77%)[2]

Сандық идентификаторлары
Автомобиль коды

13

Түлкібас ауданының әкімдігі

Қазақстан картасындағы Түлкібас ауданы

Түлкібас ауданыТүркістан облысының оңтүстік-шығысында орналасқан әкімшілік бөлініс. Жер аумағы 2,3 мың км². Аудан орталығы – Тұрар Рысқұлов ауылы.

Географиялық орны[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Солтүстігінде Бәйдібек ауданымен, шығысында Жамбыл облысының Жуалы ауданымен, батысында Сайрам, оңтүстігінде Төле би аудандарымен шектеседі.

Халқы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1939 1959 1970 1979 1989[3] 1999 2009[4] 2021
 48887 61089 74015 80169 85782 86465 95468 113027

Тұрғындары 111 286 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар (82,19%), өзбектер (5,08%), орыстар (4,99%), әзірбайжандар (5,97%), татарлар (0,30%), немістер (0,28%), түріктер (0,23%), украиндар (0,17%), тағы басқа ұлт өкілдері (0,79%).

Әкімшілік бөлінісі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

59 елді мекен 2 кенттік әкімдік пен 13 ауылдық округке біріктірілген:

Әкімшілік бірлік Орталығы Елді мекендері Халқы (2009)
Ақбиік ауылдық округі Құлан ауылы 3 3551
Арыс ауылдық округі Керейіт ауылы 3 2910
Балықты ауылдық округі Балықты ауылы 5 8659
Жабағылы ауылдық округі Жабағылы ауылы 3 2436
Жаскешу ауылдық округі Жаскешу ауылы 4 5911
Келтемашат ауылдық округі Кершетас ауылы 6 4133
Кемербастау ауылдық округі Кемербастау ауылы 6 4135
Майлыкент ауылдық округі Тұрар Рысқұлов ауылы 3 19812
Машат ауылдық округі Машат ауылы 5 4303
Мичурин ауылдық округі Майтөбе ауылы 4 6604
Рысқұлов ауылдық округі Азаттық ауылы 4 6517
Састөбе кенттік әкімдігі Састөбе кенті 3 7705
Тастұмсық ауылдық округі Тастұмсық ауылы 5 3678
Түлкібас кенттік әкімдігі Түлкібас кенті 3 11596
Шақпақ ауылдық округі Шақпақ баба ауылы 2 3518

Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Aудан Сырдария округіне қарасты, Шымкент уезі, Майлыкент болысының аумағында, орталығы Түлкібас стансасы болып, 1928 жылы 17-ші қаңтарда құрылғандығын мұрағат құжаттары растайды.

1930 жылы 17-ші желтоқсандағы Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің қаулысына сәйкес, осы жылдың 23-ші шілдесінде Түлкібас ауданы, Жуалы ауданына қосылды. Бес жылдай Жамбыл облысының қарамағында болып, 1935 жылы 9-шы қаңтарда Оңтүстік Қазақстан облысының құрамында қайта шаңырақ көтеріп, орталығы Ванновка ауылы болып бекітілді. 1963-1966 жылдары Сайрам ауданында болды. 1928 жылдан тәуелсіздік алған жылдарға дейін ауданды 19 азамат басқарған. Тәуелсіздік алғаннан бүгінгі күнге дейін ауданды 9 әкім басқарған.

1993 жылы 7-ші қазанда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен қазақтың қайсар ұлы Тұрар Рысқұловтың 100 жасқа толу құрметіне орай, аудан орталығы Ванновка ауылы Тұрар Рысқұлов ауылы болып өзгертілді. Қазіргі таңда аудан орталығы - Тұрар Рысқұлов болып аталады.

Аудан басшылары: Тұрашбеков Нұрбол Әбдісаттарұлы - аудан әкімі, аудан әкімінің орынбасарлары - Жанесен Марат Сүгірәліұлы, Күзембаев Ерлан Бақытжанұлы, Жабағы Асхат Базарбайұлы. Аудан әкімінің аппаратының басшысы - Орманов Ербол Керімбекұлы. Аудан әкімдігінің мекенжайы: Т.Рысқұлов ауылы, Т.Рысқұлов көшесі, 201 үй. Индексі: 161300

Этимологиясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Түлкібас атауының шығу төркіні мен тарихи сыры қазіргі уақытқа дейін толық ашылмаған, әрі жұртшылықтың оған байланысты пікірлері де алуан түрлі. Алайда, санаулы зерттеулерге сүйенетін болсақ, бұл отаршылдық топонимнің негіз атауы Түркібасы (кейбір деректерде Түрікбасы) ауданы екені анық. Оңтүстік Қазақстан облысындағы бұл ауданның аталуына, оның шығу тарихына қатысты бірқатар тұжырымдар бар.[5]

Сынаптай сырғыған уақытта дыбыстық өзгерістерге ұшыраған бұл мекен халық арасында Түлкібас деп аталып кеткен, оған қазақ тілінде «р» мен «л» дыбыстарының буындық ұқсастығына байланысты бір-бірінің орындарын жиі басуы себеп болды. Мысалы, «қаперімде» сөзі «қапелімде», «мұсылман» сөзі «мұсырман» сөзіне айналғандай «Түркібас» атауы да «Түлкібас» атауына ауысып, дыбыстардың өзара өзгеріске ұшырағанын байқалады.

“Түркі-басы” екінегізді атауын көне заманның көлбеуінде Қазақстан аймағын VI-XIII ғасырда мекендеген түркі тайпаларына байланысты этнотопнимдер қатарына жатқызамыз. Ауданның осылай аталу уәжін Махмутхан-шейх бабаның “түрік халқының басына барып жатамын” деп айтқан сөздерімен де жиі байланыстырады. Атаудың тура мағынасына үңілетін болсақ, түлкі басының бейнесінің орнына ежелгі заманның түркі тайпалары көз алдыңа елестейді. Әдебиет әлемінің шексіз айдынында еңбек еткен жазушы, әрі Түлкібас ауданының тумасы Мархабат Байғұт та осы пікірді ұстанады. Жергілікті халықтың аузында болса, ауданда жайлаған түлкілер жайлы әңгімелер, аңыздар, не ертегілер де тарамаған. Тіпті, шығыстанушы В.В. Бартольд өзінің 1893 жыл­ы жарыққа шыққан “Орта Азия сапарының есебінде” Түркібас атауының жергілікті халық аузында Түлкібасыға айналуы жайлы тұжырымын ұсынады.[6]

Ауданның Түркібасы болып аталуында қырғыз халқының дәстүрлі “Манас” эпосы да дәлел ретінде қарастырылады, себебі бұл дастанда қырғыз халқының түркі және қытай халықтарымен өзара әрекеттесуі баяндалады. Бұл дастанда Түркібасы атауы жайлы ақиқатты мына жолдардың өзі меңзеп тұрғандай сезіледі:

« Қазақ, қырғыз бірікті,

Қытайлардың соры екен.

Алты жүз мың қол болып,

Арада Қытай қамалып,

Бұрынғы аты Жылан су,

Түрікоғлы түмен барғаны.

Бас қосты бәрі түрік деп,

Жыланды аты жоғалып,

Түркібас атқы қалғаны.

Түркібас аты өшіпті,

Қазіргі ақыр заманда,

Түлкібас атқа көшіпті».

Осы жолдардың мұра ретінде бекер қалмағанын және осы сөздердің астарындағы мағынаны түсінген бойда, Түлкібас ауданының шынайы атауы Түркібасы деген тұжырыммен келіспеуге болмас.

Қазіргі таңда, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2018 жылғы 20 қарашадағы № 782 қаулысына сәйкес, Түлкібас ауданының тарихи Түркібасы атауын қайтару жайлы жобасы қарастырылуда.

Табиғаты[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Аудан байлығы - Ақсу-Жабағылы қорығы. Қоғамымыздың бір туар қайраткері Т.Рысқұловтың ұсынысымен жиырмасыншы жылдары Ақсу-Жабағылы қорығы жарияланды. Ақсу-Жабағылы қорығы ЮНЕСКО жасаған дүниежүзілік қорықтар тізіміне енген. Бұл қорық Талас Алатауының Солтүстік-Батыс бөлігінің және оған көршілес Өгем жотасын алып жатыр. Оның негізгі аймағы Оңтүстік Қазақстан облысының Түлкібас, Төле би және Бәйдібек аудандары және Жамбыл облысы Жуалы ауданы жерінде орналасқан. Сонымен қатар, қорық құрамына екі палентологиялық бөлім кіреді. Бірі Қарабастауда жер көлемі 126 га., екіншісі - «Әулие», жер көлемі 100 га. Екеуі де Бәйдібек ауданында қорықтың негізгі аймағынан 120 шақырымдай қашықтықта орналасқан. Қорықтың қазіргі жер көлемі 85754 га. Оның ішінде: Түлкібас ауданында-21255 га., Төле би ауданында-53597 га, Бәйдібек ауданында-231 га., Жамбыл облысы, Жуалы ауданында-10682 га. Қорықтың орталығы Түлкібас темір жол станциясының шығысында, 18-20 шақырымдай жердегі Жабағылы ауылында. Қорықтағы ең ірі өзен - Ақсудың ұзындығы 120 шақырым, ені 10 метрге жетеді, тереңдігі жарты метр. Ақсу-Жабағылы қорығында аң мен құстың 550 түрі, өсімдіктің 200-ден астам түрі бар. Олардың көпшілігі Қызыл кітапқа енгізілген. Аудан орталығы Тұрар Рысқұлов ауылында 21 мыңнан астам адам тұрады. Ауылды қақ жарып өтетін орталық көше бұрын Ленин атында еді, 1994 жылы Тұрар Рысқұлов есімі берілді. Аудан орталығында бүкіл Әлемге белгілі тарихшы-ғалым, қолбасшы - қайраткер Мұхаммед Хайдар Дулати мен түрік жұртына ортақ тұлға Тұрар Рысқұловқа ескерткіш орнатылған.

Көне тарих - бұрынғы ата-бабаларымыздың жолы. Өткен ғасырдан біздің дәуірімізге дейін сан қилы құпиясын қойнына алып, ежелгі дүниенің көне көз елшісіндей болған тарихи ескерткіштер біздің ауданымызда да жетерлік. Аудан аумағында бұрындары болған «Шарафкент», «Будухкент», «Томтодж», «Абардадж» деген үлкен қалалардың орны анықталған.

Әлеуметтік-экономикалық жағдайы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Өнеркәсіп[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ауданның әлеуметтік-экономикалық дамуын арттыру мақсатында 2018 жылдың 9 айының қорытындысы бойынша ауданда 1 ірі, 4 орта, 23 кіші және 4 қосалқы барлығы 32 кәсіпорын жұмыс атқаруда. Оның ішінде белсенді жұмыс атқаратыны – 22, мезгілді жұмыс атқаратыны – 10.

Нәтижесінде 16624,4 млн теңгенің өнімі өндіріліп, нақты көлем индексі 102,2 пайызды құрады.

Ауыл шаруашылығы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ауылшаруашылық саласының өнім көлемі 2018 жылдың 9 айының қорытындысымен 25767,9 млн теңгені құрады. Нақты көлем индексі 104,0 пайызды құрады. Ірі қара мал басы былтырғы жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 105,9% (45816), қой 86,7% (112342), жылқы 119,8% (22967), түйе 114,3% (11), шошқа 48,8% (841) пайызды құрады.

Ет өндіру-104,7% (12490,9 тн), сүт-103,4% (41079,0 тн), жұмыртқа-100,6% (13,0 млн дана).

Бюджет[өңдеу | қайнарын өңдеу]

2018 жылдың 1 қараша аудан бюджетінің кіріс бөлігінің жоспары 12333,4 млн. теңге, орындалғаны 12488,0 млн. теңге немесе 101,3 пайыз. Жергілікті бюджеттің кіріс жоспары 2201,6 млн. теңге болса, нақты түскені 2356,2 млн. теңге немесе 107,0 пайызға барлық түрі орындалған.

Әлеуметтік сала[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Аудан бойынша экономикалық белсенді халық саны 52,0 мың адамды құраса (Өткен жылдың тиісті кезеңінде 51,9 мың адам болған), Жұмыспен қамтылғандар 51,3 мың адам (Өткен жылдың тиісті кезеңінде 49,1 мың адам болған). Жұмыссыздық деңгейі 5,2% құрады.

Білім беру саласы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

60 мектеп, 18 мемлекеттік және жекеменшік әріптестік шеңберіндегі 26 балабақшада жалпы 6560 бала тәрбиеленуде. Балаларды қамту көрсеткіші 91,0% құрады.

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

([Түлкібас атауы қайдан шыққан] [1]) ([Егемен Қазақстан газеті] [2] Мұрағатталған 27 қыркүйектің 2020 жылы.)