Түркістан шаяны

Туркiстан Шаяны (Astacus kesslerі) – шаянтәрізділер класына, он аяқты шаяндар отрядына, астацидтер тұқымдасына жататын түр. Түркістан облысындағы Қайнар, Бөріжар, Талас (жоғ. ағысында) өзендерінде, Бөріжар су қоймасында кездеседі. Бұрын Сырдария өз-нің ағысын реттегенге дейін, оның жайылма көлдерінде көп тараған болатын. Негізінен өзендердің құлама жағалауларының қуыстарын, тастардың астын мекендейді. Дене мөлшері аса үлкен емес. Карапаксының (шаянның баскөкірек қалқанының) пішіні созылыңқы, жұмыртқа тәрізді. Баскөкірегі тегіс не төмпешіктермен жабылған. Кеудесінің алдыңғы жүру аяқтарының ұшында үлкен қысқышы бар, ол жемтігін ұстауға, оны жұлуға, жауынан қорғануға және денесін тазартуға арналған. Аталықтарының қысқышы қысқа және жалпақ болады. Құрсағы ұзын, аяқтары жүзіп жүруіне жарамайды. Аналықтары жұмыртқаларын құрсақ аяқтарына жабыстырып, ұрпақтары дамып шыққанша өзімен алып жүреді. Аталықтарының құр-сақ аяқтарының 1 – 2 жұбы шағылыс мүшесіне айналған. Дара жыныстылар, іштей ұрықтанады. Аналықтары ұрықтанған уылдырықтарын (200 – 300 аралығында) маусым айына дейін өзімен алып жүреді. Дамуы метаморфозбен өтеді. Көбеюі күзге келеді. Туркiстан Шаяны – өте сирек кездесетін, жойылып бара жатқан түр ретінде қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген.

Сілтемелер:

«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том