Түркітектес халықтардың антропологиялық құрамы

түркі

Туркі тектес халықтардың антропологиялық құрамы, Азия мен Еуропаның түркі тілінде сөйлейтін халықтарынан құралады.

Олардың антропологиялық негізі моңғолдық, еуропалық және осы екі нәсілдің арасындағы аралас топқа жатады. Солтүстік Азия аймағын мекен еткен түркі тектес халықтардың антропол. құрамы үш кіші моңғол типтерінен тұрады: палеоазиаттық, байкалдық және Орталық Азия. Бірінші антропологиялық типтің өкілдеріне долғандар, екіншіге – тофалар мен шұлым татарлары, үшіншісіне тывалар, сахалар, солтүстік алтайлықтар жатады. Оңтүстік алтайлықтар мен хақастар фенобейнесі жағынан тұран (оңтүстік Сібір) аралас (метис) типке жатады. Бұлардың арасында оған қосымша орал типінің элементтері ұшырасады.
Дәл осындай типтің элементтері Том өзенінің өңірінде тұратын татарлар арасында да кең таралған. Шор халқының фенобейнесінің морфологиялық ерекшеліктері орал нәсілінің ауытқулық шеңберінен шықпайды. Құлынды жазығын мекен еткен татарлардың арасында жалпы орал мен тұран типтерінің морфологиялық ерекшеліктері қабаттасып келеді. Қазақ пен қырғыздар өздеріне тән фенобейнелері жағынан аралас тұран нәсілінің нақты өкілдері болып саналады. Арал өңіріндегі қарақалпақтардың морфологиялық ерекшеліктері де тұрандық нәсілдің ауытқулық шеңберінен шықпайды. Ноғай мен қарашай (Астрахан) халықтарының арасында да тұран фенокейпінің элементтері кең тараған. Өзбек халқының фенобейнесінің негізі толығымен еуропалық, ал оның ішінде памир-ферғаналық типке жатады. Кейбіреулері памирлік топқа жақындайды. Ұйғырлар арасында да аталмыш нәсілдің морфологиялық элементтері жиі кездеседі. Бірақ бұлардың фенобейнесінің кейбір ерекшеліктерін ескере отырып, еуропалық шеңбердегі шығыстүркістандық тип деп қараған жөн.
Түрікмендер өздерінің фенобейне ерекшеліктеріне орай еуропалық нәсіл ішіндегі шығыс каспий (Хорасан) типінің негізгі өкілі болып саналады. Чуваштар өзінің негізгі фенобейне ерекшеліктері бойынша аралас орал нәсілінің ауытқулық шеңберінен шықпайды. Еділ өлкесінің кең алқабын көне заманнан бері мекен етіп келе жатқан татарлар арасында жалпы суборалдық типтің морфологиялық элементтері жиі кездеседі. Солтүстік және батыс башқұрттар арасында суборалдық типтің морфологиялық элементтері жиі ұшырасады. Бірақ оңтүстік-шығыс аймақты мекен еткен башқұрттар фенобейнесінде жалпы тұран типінің элементтері басым кездеседі. Оңтүстік Қырым мен оның таулы өңірінде ғасырлар бойы тұрақты мекен-жай құрған татарлардың морфологиялық белгілері жалпы еуропалық нәсілдің ішіндегі динар типінің ерекшеліктеріне өте жақын. Тек Қырым жазығын тарихи отан еткен татарлардың фенобейнесінде еуропалық компонент басымдық еткенмен, олардың морфологиялық құрамында айтарлықтай моңғолдық элементтер барлығы байқалады. Қарашай мен балқар халықтарының фенобейнесінің негізін жалпы еур. нәсілдің ішіндегі понтий типінің көптеген морфологиялық элементтері құрайды. Құмықтар барлық жағынан кавкасиондық (Кавказ) нәсілге жатады. Әзірбайжан халқының фенобейнесі толығымен еуралық нәсілдің ішінде каспий типінің негізгі өкілі болып саналады. Анадолы түріктері өздерінің фенобейнесі жағынан толығымен еуропалық нәсілдің ауқымындағы алдыңғы азиялық типке жатады.
Ал македониялық түріктердің морфологиялық ерекшелігіне орай Балкан типінің өкілі болып саналады. Балқан түбегіндегі ғағауыздар арасында да осы антропологиялық типтің негізгі ерекшеліктері кең тараған. Қарайымдардың фенобейнесінің негізін оңтүстік еуропалық нәсілдің элементтері құрайды. Сөйтіп, түркі тектес халықтардың антропологиялық құрамы өзіндік антропологиялық ортақтығын тіл жүйесі сияқты көрсете алмайды. Өйткені барлық түркі тектес халықтарды белгілі бір нәсілдің анықтамасы бойынша жекелеп айтуға мүмкіншілік жоқ. Бұл арада олардың этнолингвистиканың ортақтығына этнотарихи процестің ықпалы әлдеқайда күшті әсер еткендігін көрсетеді. Жалпы түркі тектес халықтардың антрпоскопиялық анықтамаларын көрсету үшін арнайы статистикалық әдістеме бойынша қосып, әрқайсысының шартты өлшем ұзындықтары шығарылды. Алынған анықтамалар түркі тектес халықтардың өзара алшақтығын көрсетеді. Дәл осындай ерекшелікті қан жүйесі бойынша да қарастырған. Бірақ бұл арада қазақтардан Еуразияда тұратын кейбір түркі тектес халықтардың генетикалық құрылымы бойынша айырмашылықтары анықталды. Түркі тектес халықтардың тіс морфологиясының құрылымдарына орай олардың өзара ара қашықтықтарының арнайы дендрограммасы сызылды. Түркі тектес халықтарының қолтаңбасына да олардың ара қашықтықтарының арнайы дендрограммасы сызылды. Мұның бәрі түркі тектес халықтардың арасындағы антропологиялық ерекшеліктерін көрсетеді. Бұл келтірілген морфологиялық анықтамалар жалпы түркі тектес халықтардың бүгінгі антропологиялық құрылымы б.з. 2 мың жылдықтың 1-жартысында қалыптасқанын білдіреді.