Уотергейт жанжалы

Уотергейт жанжалы (ағыл. Watergate scandal) — 1972-1974 жылдар аралығында болған Америка Құрама Штаттары президенті Ричард Никсонның қызметтен кетуімен аяқталған саяси жанжал. Америка Құрама Штаттары тарихындағы алғашқы, әрі жалғыз рет президент көзі бар кезінде өз міндетін орындауын мерзімінен ерте тоқтатты.

«Уотергейттегі» оқиға[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1972 жылдың 17 маусымында (1972 жылы Республикалық партиядан үміткер болған Ричард Никсонның екінші мерзімге қайта сайланған президенттік сайлаудан 4 ай ерте) Демократиялық партиядан үміткер болған Джордж Макговерннің Вашингтондағы «Уотергейт» комплексінде орналасқан штаб-пәтерінде қонақ үйге кіріп кеткен бөтен 5 адам ұсталды. Олар ұсталынған кезде байқатпай тыңдауға арналған аппаратураны қалпына келтіруімен және демократтардың штаб құжаттарын суретке түсірумен айналысқан. Әлі күнге дейін сол оқиғаның Никсонның штаб-пәтерімен қатыстығының дәл дәйегі жоқ. Алайда, Никсонның пәтерінде демократтардың байқатпай жазылынған тілдесулері табылғаны шын. Бірақ ол тілдесулердің Уотергейтке қатысы доқ еді. Сол кезде халықты Никсонның заңсыз тыңдалымға қатыстығы ғана емес, оған қоса оның істің жүргізілу барысына деген бейқамсыздық танытуы қызықтырды.

Істі тергеу[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Маусымдағы жанжалды тергеуде және соған ілескен президентке қарсы қоғамдық науқан 2 жылдан артық мерзімге созылды. Оның белсенді және саябыр кездері болды. 1972 жылдың соңы Никсонның екінші мерзімге сайлануы салтанатымен белгілі болды. Никсон үшін осы уақыт біршама тыныштандырылған кез еді. 1973 жылдың қаңтарында «Уотергейтке» бұзып кіргендердің үстінен сот басталды. Наурыз айында Уотергейт туралы сенаттың комиссиясы құрылды. Сот тыңдаулары барлық елге теледидар арқылы көрсетіле бастады, америкалықтардың 85% кем дегенде бір отырысын көрген болып шықты. Демократтардың бастамасымен, сонымен қатар республикандық әкімшілік шенуліктерінің қызмет жұмыстары, есеп-қисаптары тексеріле басталды. Енді ол міндетті түрде тыңдау немесе соған ұқсас жағдайлар емес еді. Ақ үйдің консультанты Говард Хант соттың шешімімен «тыңдаудың» «техникалық» ұйымдастырушысы деп танылып ,33 айға түрмеге отырып шықты. 1971 жылы Сенатта сенатор С. Эрвин басшылығымен подкомитет құрылды.Ол атқарушы және заң шығарушы өкіметтің қарым-қатынасы мәселелерін конституциялық-құқықтық тұрғыдан зерттеумен айналысты. Оның әзірлеулері Конгресстің Президентпен күресуіне құқықтық база болып табылды, ал Эрвиннің өзі Уоттергейт жанжалын заң тұрғысынан тексерудің көшбасшысы болып танылды. Тамыз айында Никсон Сопақ кабинетте жазылған аудиотексеружүйесі жөніндегі үкіметтің түсініктемесінің жазылымын прокуратураға беруден бас тартты. Онда Никсонның көмекшілерімен (осы жазбаның бар екенін кей шенеуліктердің сотта көрсетулерінен кейін белгілі болды) әңгімелері деректі түрде жазылған. Президент Бас Прокурор Ричардсонға осындай сауал жолдаған прокурор Коксты жұмысынан босатуға бұйрық берді.Бұл оның абыройына нұқсан келтірді.Ричардсон бұйрықты орындаудан бас тартып, қазан айында өзінің көмекшілерімен бірге жұмыстан өз еркімен кетті. Осы жаппай жұмыстан кету «сенбілік киян-кескі» деген атпен белгілі. Никсонның әкімшілігіндегі тексерулер кезегі вице-президент Спиро Агнюгеде жетті, Ол да 1973 жылы қазан айында өз еркімен жұмысынан кетті.(Уоттергейтпен байланыссыз қаржы ісімен). 1974 жылы 6 ақпанда АҚШ-тың өкілдік палатасы Никсонға қарсы ипичмент рәсімін бастауға қаулы етті, бұл жерде де Никсон табандылық танытты. Ол тергеушілерге, атқарушы күштедің артықшылығыналға тартып, өзінде бар аудио-жазылымын беруден үзілді-кесілді бас тартты. Бірақ АҚШ Жоғарғы соты 1974 жылы шілдеде бірауыздан президенттің ешқандай артықшылығы жоғын алға тарып президентке жазбаны бірден прокуратураға беруін талап етті.

Істің шешілуі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

5 тамызда ипичмент туралы қорытынды АҚШ Сенатына тапсырылуына дайын болды. Сол кезде бұрын белгісіз болған, 1972 жылы 23 маусымда Уоттергейт оқиғасынан екі-үш күн өткесін жазылған жазбалар, Жоғарғы соттың анықтауымен жария етілді. Онда Никсон өзінің аппарат бастығы Холденмен Уоттергейт оқиғасын талқылайды, оны «түтіндеген мылтық» деп атайды, енді оның тексерілуіне қалай ОББ мен ФТБ арқылы бөгет жасау мәселерін ойластырады. Осы жариядан кейін Никсонға жан-тәнімен берілген қорғаушылары мен жанашырларының өздері де түсіне бастады, президент әуел бастан жеке басы мен партия мүдделерін әділеттік орнатудан жоғары қойғаны; импичмент шешілген мәселе болды. Алдында Сенатта Никсонды жақтауға бел буған республикалық-сенаторлардың өздері, пленка жария болғасын айыптауды бар тармақтарымен қолдайтынын мәлімдеді. 1974 жылы 9 тамыз кезінде Никсон, барлық жақтастарынан айырылып ипичмент боларын сезіп қызметінен өз еркімен кетті, президент болып оған дейін 9 ай бұрын Конгресс тағайындаған Агнюдың орнына вице-президент Джеральд Форд тұрды. «Біздің ұзақ ұлттық сұмдық түсімі аяқталды» деп айтты Форд. Ол Никсонға рахымшылық жариялады. «Оның болашақта мүмкін қылмыстарына», олай етуге оның құқығы бар еді, себебі ипичмент Сенатта әлі қарастырылмаған еді. Никсонның біраз ең жақын сыбайластары сотқа тартылды. Холд мен оның штаб бастығы, атышулы жазбадағы президенттің әңгімелесушісі. 1975 жылы 1 қаңтарда астыртын әрекеті және әділеттілік орнатуға бөгет жасағаны үшін бір жарым жыл түрмеде отырды.