Хайле Селассие
| Хайле Селассие І | |
| Тэфэри Мэконнын | |
 Хайле Селесие, 1930 ж. | |
| Туған күні |
Lua error Module:Wikidata ішіндегі 39 жолында: attempt to concatenate field '?' (a nil value). |
|---|---|
| Қайтыс болған күні | |
| Қайтыс болған жері |
Аддис-Абеба, Эфиопия |
| Қызметі |
Эфиопияың 83-ші императоры(1930-1974) |
| Әкесі |
Императордың бас кеңесшісі - Мэконнын Уольдэ-Микаэль |
| Анасы |
Йеши-Ыммэбет |
| Жұбайы |
Менем |
| Балалары |
ұлдары: Асфа Уосэн, Мэсфин Мэконнын, Сахле Сылласе |
Хайле Селассие (23.07.1892 – 27.08.1975) - геэз тілінен аударғанда «Троицаның күші, қуаты» деген мағынаны белгілейді, таққа отырғанға дейінгі шынайы аты рас Тэфэри Мэконнын - Эфиопияның соңғы 83-ші императоры (2 қараша 1930 ж. — 12 қыркүйек 1974), аңызға айналған Соломон патшаның әулетінен шыққан.
1935-36 жылдарғы Италия-Эфиопия соғысында итальян отаршыларға карсы козғалысқа басшылық етті.
1963 жылы Африкалық ынтымақтық ұйымын құрылуының бастаушысы.
1974 ж қыркүйекте әскери революционерлермен тақтан түсіріліп, 1975 ж. тамыз айында қайтыс болған (көп таралған болжам бойынша – Менгисту Хайле Мариамамен буындырылып өлтірілген)
Өмірдерек[өңдеу | қайнарын өңдеу]
_(1852-1906).jpg)
Эфиопияның соңғы императоры, ол кезде әлі Абессин империясындағы Харара провинциясының маңындағы Эджэрса Горо ауылынды 23 шілде 1892 ж. туған. Әкесі – Харараның губернаторы, әскери басшы, әрі император Менелик ІІ-нің бас кеңесшісі – рас Мэконнын. 11 баланың ішінде Тэфари Мәконнын оныншы болып туған. Бала екі жасқа келгенде 1894 жылы шешесі тырысқақтан қайтыс болған. Әкесі императордың немере інісі болғаннан – Тэфари Мәконнынның таққа шығуға еш бір үміті жоқ тұғын. Тэфари Мәконнын басында үйдегі білім , сосын шіркеуде, соңында дүнияуи білімді Миссионер мектпбінде алып, сол жерде француз тіліне үйреніп, француз әдебиетіне оқыды.
Басқару дағдыларына Тэфари Мәконнын ерте жастан бейімделе бастады. 13 жасында Харарадан 30-35 км қашықтықта орналасқан Гара Мулата ауданның жергілікті басқаруымен айналысты. Дәл осы жасында дэджамач (Эфиопиядағы ең биік лауазымы) атағына болды. 1911 жылы 19 жасында Хайле Селассие өз провинциясы – Харараға губернатор болды.
1913 жылы Менелик II-ші қайтыс болғаннан кейін оның тіке немересі Лидж Иясу Эфиопия императоры болып таққа отырып, Иясу V деген атқа еге болды. Бастапқы кезде жас император мен Тэфари Мәконнының арасындағы қарым-қатынасы жақсы болып, Иясу V өз немере қарындасымен үйлендіреді. Бірақ уақыт өткелі қарым-қатынас бұзылып, нәтижесінде Тэфэри Мэконнын Харари губернаторлығынан айрылып, оңтүстіктегі Каффа провинциясына губернатор болып тағайындалды. Тэфэри бұл қызметтен бас тартты.
Иясу V өкімет басқарып отырғанда өзінің исламшылдығын білдіріп, өзін Сүлейман патшаның емес Мұхаммед пайғамбардың ұрпағымын деп жариялайды. Ақсүйектер императордың бұл саясатына қарсы болып, 1916 ж. 27 қыркүйекте Иясуды шіркеуден аластап, таққа Менелик ІІ-нің туған қызы Уойзэро Заудитаны отырғызып, Тэфэри Мэконнынды регент болып тағайындалып, тақтың заңды мұрагері болып танылды.
Регент қызметінде Тэфэри ішкі саясатта көптеген өзгерістерді жүргізді. Біріншіден, әкімшілік және сот жүйелерінде қайта ұйымдастыру жүргізді. Елде европалық өркениет еңгізіп, ағарту және білім жүесін, коммуникацияларды дамытып, ежелден келе-жатқан әдет-ғұрыптарды (мысалы, құлдық пен құл саудасын) жоя бастады. Жалпы халықтың тұрмыс деңгейін көтеріп, әлеуметтік жағдайды дұрыстады.
Сыртқы саясатқа да Тэфэри Маконн белсенді араласып, 1923 жылы Эфиопияны Ұлттар Лигасына енгізуіне себепкер болды. Көптеген елдерге достық сапар жасап (Франция, Бельгия, Швеция, Италия, Грекия, Швейцария) тәжірибе қабылдады. Шет елдерден нұсқаушыларды шақырып, әскери жүесіне де көптеген жаңарту еңгізді. Елде баспахана ашылып, 1923 жылдан бастап мерзімдік басылымдар (газет, журнал) және амхар тіліндегі кітаптар шыға бастады,
1930 ж. 2 қарашада Тэфэри Мэконнын таққа отырып, Хайле Селассие І-ші аталып, Эфиопияның 83-ші императоры болып жарияланды. Тәж кигізу рәсімінде Ұлы Британияның (принц Генри, герцог Глостерский), Италиядан (принц Эудженио, герцог Удинский) лауазымды адамдар және Швецияның, Нидерландтың, Бельгияның, Францияның, Жапонияның, Грекияның, Түркияның, Египеттің, Польшаныңи, Германияның, АҚШ-тың делегациялары қатысты.
Таққа отырғаннан кейін императордың бірінші қадамы - конституциялық комиссияны тағайындау болды. Бұның мақсаты – Эфиопияда бірінші жазба конституцияны қабылдау болды. Конституцияның негізіне – жапондық Мэйдзи конституция алынды. Комиссияның жұсмысының нәтижесінде 1931 ж. шілде айында Эфиопияда бірінші конституция қабылданды. Жаңа заң бойынша императорлық билік сақталып, елде 2 палаталық шонжарлардан тұратын парламент құрылды. Сенат тікелей императорға бағынып, ал екінші палата – бай әулеттердің уәкілдері және ақсүйектерден сайланған депутаттардан құралды. Халықтың жаңа заң бойынша еш саяси құқықтары болмады. Және жаңа конституция бойынша Силессиенің ұрапақтарының ел басқару құқығының мұраланғаны шектелді.
Регент кезінде бастаған бағытын жалғастырып, император білім, денсаулық сақтау, қағамдық қауыпсыздық сақтау, қаржы салаларында көптеген реформаларды еңгізді. 1935 жылдың қазан айына қарсы 20 мектеп салынып, көптеген аурухана, жол, басқа халық үшін құрылыс салынды.
1935 ж. 3 қазанда италия армиясы соғыс жарияламай Эфиопияға басып кірді. Бұл соғыста Эфиопия әскері жеңіліп, 1936 ж, 2 мамырда Хайле Селассие І билікке орнына Рас-Имру ағайынын қалдырып отбасымен, құзырындағы азаматтармен бірге Джибудиға поезге отырып, әрі қарай ағылшын тікұшағымен Палестинаға ұшып кетті. 3 күннен кейін Муссолинидің әскері Эфиопия астанасын басып алып, елді – Италияның отары деп жариялады.
Патшасының осы әрекетіне қатты қайран қалса да, халықтың санасында Хайле Селессие І тәуелсіздіктің, мемлекеттіліктің нышаны болып қалды.
1940 ж. 12 шілдеде Ұлы Британия Эфиопияны ресми түрде өзінің одақтасы деп таныды.
1941 ж. 15 қаңтарда Хайле Селассие І Суданға тікұшақпен ұшып келіп, Британия әскеридің қолдауымен Италиялық отаршыларға қарсы күресін бастады. Императордың қайтып оралғанын естіген халық жігерленіп көтеріліске шығады. 5 ай шайқастың нәтижесі – мамырдың басында Император салтанатты шерумен Аддаис-Абебаға кірді.
1947 ж. 10 ақпандағы бітім шарты Италия-Эфиопия соғысының аяқталғанын белгіледі.
1955 ж. қарашада жаңа конституция қабылданды. Жаңа заң халықтың саяси құқықтарын танып, азаматтық еркіндіктерін таныса да, абсолюттік монарх болып қалған Хайле Селассие І қарсы ойлаушыларды қуғындап, бүліншілікті басып отырды. 1960 ж. желтоқсанда болған мемлекеттік төнкеріліс сәтсіздікке ұшыраса да тәуелсіздік пен азаматтық құқықтар үшін қозғалыс күш ала бастады.
1974 ж. елдің жағдайы ауырлап, жұмыссыздық пен инфляция және 200 мың адамның өмірін алып кеткен сұмдық ашаршылық халықтың наразылығын күшейтіп, нәтижесінде 12 қыркүйекте императорды тақтан түсіріп, көп ұзамай, 1975 ж. 28 тамызда Хайле Селассие І-ні қайтыс болды деп жариялады. Ресми түрде қайтыс болудың себебі – 2 ай алдында қуық безге жасалған операциядан кейінгі асқынуы деп мәліметтенді. Ал халық арасында патшаны жастықпен тұншықтырып өлтірген деген әңгімелер болды.
1992 ж 17 ақпанда императордың және оның 62 ең жақын серіктестерінің денелері император сарайының әжетханасының еденінің астында табылды.
1992 ж. 1 наурызда императордың сүйектері Менеликтің мазарына қойылып, 2000 ж. 5 қарашада Аддис-Абебадағы Святая Троица соборында жерленді. Хайле Селассие І әлемдегі ең бай адамдардың бірі болып саналады. Эфиопияның бүкіл алтын кен орындары, Индиядағы терім жолдар, Швейцария мен Англияның өнеркәсіп компанияларының акциялары, Браазилиядағы зауыттар және де көпмиллиондаған Швейцария банктардағы шоттар – Селассиенің АҚШ-тағы, Европадағы ұрпағына мол қазына болды.
Сыртқы сілтемелер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Ethiopian Treasures – Emperor Haile Selassie I
- Imperial Crown Council of Ethiopia Мұрағатталған 7 ақпанның 2005 жылы.
- Speech to the League of Nations, маусым 1936 Мұрағатталған 22 қазанның 2015 жылы. (full text)
- Rare and Unseen: Haile Selassie Мұрағатталған 13 желтоқсанның 2011 жылы. – slideshow by Life magazine
- Marcus Garvey's prophecy of Haile Selassie I as the returned messiah Мұрағатталған 1 шілденің 2008 жылы.
- Биография на сайте «Хронос»
- Чёрно-белый лев (Елена Туева) Мұрағатталған 21 маусымның 2008 жылы.
- Хаиле Селассие I, Император Эфиопии, сказал (перевод А. Бульдозера) Мұрағатталған 25 желтоқсанның 2007 жылы.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998