Қытайтану

Қытай

Қытайтану (синология) (орыс. китаистика) — кең мағынасында — Қытай экономикасын, саясатын, философиясын, тілін, әдебиетін және мәдениетін зерттейтін ғылымдар жиынтығы; тар мағынасында — қытай тіл білімін, қытай тілі мен жазуын зерттейтін тіл білімінің саласы. Қытайтану Ресейде және басқа Еуропа елдерінде 18—19 ғғ. аралығында, кейінірек — Жапонияда қытай тілінің сөздіктері мен грамматикалары жасалуына байланысты пайда болған. Қытай тілінің Қытайдың өзінде зерттелуі 19 ғ. соңында 1898 жылы Ма Цзяньчжуннің "Маши вэньтун" грамматикасынан басталады. Оған дейін кытай тілі мен жазуы дәстүрлі философия шеңберінде зерттеліп келді (к. Қытай тіл білімі дәстүрі). Қытайтануда негізінен фонетика, иероглифика, диалектілерге көңіл бөлінді. Қытай дәстүрінде грамматикалық теория жоқтығына қарамастан, қытай филологтері мәтіндерді түсіндіруге қолданылатын бірқатар грамматикалық ұғымдарды қалыптастырды. Қытай тілінің Қытайдан тыс елдерде зерттелуінде үш тәсіл қолданылған. 19 ғ. үстем болған бірінші тәсілді қытай грамматикаларының алғашқы авторлары (негізінен миссионерлер) колданды, олар қытай тілін латын, грек тілдерінің үлгісінде зерттеді; үндіеуропа тілдеріндегі категорияларды қытай грамматикаларына еңгізуді; қытай тілінен оған тән емес септік, жіктік жалғаулары, род т. б. категорияларды тапты. Екінші тәсіл оған керісінше қытай тіліне тән емес еуропалық тілдердің категорияларын түгелдей жоққа шығарды. 1934 жылы А. Масперо қытай тілінің үш басты ерекшелігі бар деген пікірде болды: сөздердін өзгермейтіні, грамматикалық категориялар мен сөз таптарынын болмайтыны. Үшінші тәсіл алдыңғы екі тәсілдің үшқарылығын ескере отырып, қытай тілінің өзіндік сипатын зерттейтін осы күнгі қытайтануға тән тәсіл. қытайтанумен Еуропаның көптеген елдерінде шұғылданады. Зерттеу жұмыстарының негізгі бағыттары: фонетика мен фонология, тарихи фонетика, қытай тілінің көне дыбыстық қалғын қайта жанарту, тіл тарихы, диалектология, лексикология мен лексикография, көне және қазіргі қытай тілі. Қытайтануда тарихи фонетика мен қайта жаңғырту саласында үлкен табыстарға жетті (Масперо, Б. Карл грен, У. Саймон, Б. Чонгорт.б.). 20 ғ. басында қытай тілінің грамматикасын зерттеу жедел қолға алынды, бұл сала оған дейін қытай филологиясы дәстүрі денгейінде зерттеліп келген болатын. Қытай тіл білімінде 1919 жылы "4-мамырдағы қозғалыстан" кейін қытай жазуын реформалау ерекше орын алды. КХР-ның жариялануы (1949 жыл) кезінде қытай тілі мен жазуының барлық саласында тіл мамандарының ұлттық мектебі қалыптасты. 1949 жылдан кейін қытай тілінің практикалық қызметін зерттеуге назар аударылып, ұлттық әдеби тілдің путунхуа түрін қалыптастыруға мән берілді. 20 ғ. орта шенінде оны қытай халқының 70% меңгерді, қалғандары диалектілерде сөйлейді. Орыс тіл білімінде қытайтануды зерттеу Н. Я. Бичуриннің "Китайская грамматика" (1837) еңбегінен басталады. 19 ғ. орыс ғалымдары В. П. Васильев, С. М. Георгиевский т. б. иероглиф жазуын, В. М. Алексеев фонетиканы зерттеді. Кеңес заманында қытайтануды зерттеу 3 кезеңнен тұрады: 1917—40, 40—60 және 60 жылдан бергі кезең. Бірінші кезеңде иероглиф жазуына, қытай жазуына латынды енгізуге, фонетика, диалектология, лексикология, грамматика мәселелеріне көңіл бөлінді (А. И. Иванов, Е. Д. Поливанов, В. М. Алексеев, А. А. Драгунов т. б.). Екініші кезеңде қытай тілінің ғылыми мамандарын даярлау ісі кеңінен жүргізілді және қытай тілінің грамматикалық құрылысын зерттеуге мән берілді (И. М. Ошанин, Н. Н. Короткое, В. М. Солнцев т. б.). Үшінші кезеңде қытай тілінің барлық саласында елеулі зерттеулер жүргізілді. 1984 жылы "Қытайша-орысша үлкен сездіктің" 1—4томы басылып шықты. Қазіргі қытайтануда қытай тіліндегі грамматикалық категориялардың, сөзжасам мен сөз түрлендірудің, күрделі, туынды сөздердің, сөз таптарының белгілері анықталды.