Құрманғазы ауданы

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Қазақстан ауданы
Құрманғазы ауданы
Елтаңбасы
Елтаңбасы
Әкімшілігі
Облысы

Атырау облысы

Аудан орталығы

Құрманғазы

Ауылдық округтер саны

19

Ауыл саны

49

Әкімі

Абат Сайфоллаұлы Жанғалиев

Аудан әкімдігінің мекенжайы

Құрманғазы ауылы, Көшекбаев көшесі, №2

Тарихы мен географиясы
Құрылған уақыты

1928

Жер аумағы

20,8 мың км² (3-ші орын)

Уақыт белдеуі

UTC+5:00

Тұрғындары
Тұрғыны

56 118[1] адам (2023)(2-ші орын)

Тығыздығы

2,7 адам/км²

Ұлттық құрамы

қазақтар 97,92 %
орыстар 1,91 %
басқалары 0,17 %[2]

Сандық идентификаторлары
Телефон коды

+7 71233

Пошта индексі

0604XX

Автомобиль коды

06

Құрманғазы ауданының әкімдігі

Қазақстан картасындағы Құрманғазы ауданы

Облыс картасындағы Құрманғазы ауданы

Құрманғазы ауданыАтырау облысының батысындағы әкімшілік бөлік.

Аудан 1928 жылы құрылған. Жер көлемі - 20,8 мың км². Халық саны 2023 жылғы мәліметке сәйкес 56,1 мың адам болды. Әкімшілік орталығы — Құрманғазы (бұрынғы Ганюшкин) ауылы.

Географиясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Құрманғазы ауданы батысында Ресейдің Астрахан облысымен, солтүстігінде Батыс Қазақстан облысының Бөкей Ордасы және Жаңақала аудандарымен, шығысында Атырау облысының Исатай ауданымен шектеседі; оңтүстігін Каспий теңізінің суы шайып жатыр. Жер бедері, негізінен, жазық, құмды және Каспий теңізіне қарай еңіс келеді. Ауданның солтүстігі теңіз деңгейінен 3 м биіктікте болса, оңтүстігі теңіз деңгейінен 25 — 27 м төменде жатыр. Нарын құмына қарасты Қосдәулет, Батпайсағыр, Бұзанай және Ментеке атты құмдардың бөліктері аудан жерінің көпшілігін қамтиды. Аудан солтүстік батыстан оңтүстік шығысқа қарай 290 км-ге созылған.

Ауданның теңіз жағалауында көптеген аралдар (Зюйд, Самовий, Баба, Коневский осередок, Жамбай т.б.), түбектер (Бабья Коса, Сухая Долгая коса, Тришкина коса т.б.), шығанақтар (Бабий, Синее Морцо, т.б.) кездеседі. Ауданның орталық бөлігі біршама көтеріңкі келген. Мұнда аудандағы ең биік жер -Құдайберген төбесі (14 м) орналасқан. Төбеден шығысқа қарай 15 км жерде абс.биіктігі 13 метр болатын Бесшоқы қырқасы алып жатыр. 200 -ге жуық сорлар, қыстаулар мен жайлаулар, құдықтар, қоныстар т.б. географиялық нысандар көптеп кездеседі.

Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Аудан тарихында халқымызды еуропалық мәдениетке үндеп, өркениетті елдердің мәдени-рухани мұрасына жақындауға, білім-ғылымды игеруге көп үгіттеген және сол бағытта ұлан-асыр еңбек еткен ағартушы, кезінде 40 жыл бойы I және II Теңіз жағалауы округтерінің әкімі (правитель) М.Бекмұханбетовтің еңбектері аса зор болды.

Ауданды ұйымдастыру науқаны тұсында ондаған балықшы, мал шаруашылықтары құрылды. 1918 ж. 16 ауылдық, кенттік Кеңес депутаттары 20 шағын балықшы кәсіпорындарын біріктірді. 30-жылдардан бастап тұтынушылар кооперациялары ұйымдастырыла бастады. 1920 жылғы қараша айында Орынборда өткен ҚазАКСР-інің құрылтай съезіне осы өлкеден делегат болып Ө.Айтасов қатысқан. 1922 ж. Бөкей губерниясы Кеңестерінің съезінде Теңіз уезі болып белгіленген де, оның құрамына 15 болыс біріктірілген. Ал 1928 ж. аудан болып құрылды. 1932 жылдың 1 мамырына ауданда 16 ұжымшар, 17 ауылдық кеңестері құрылып, Мыңтөбе, Қарағайлы, Дыңғызыл өңірлерінде тұрақты қазақ елді мекендерінің іргесі қалана бастады. Ұлы Отан соғысы жылдарында 7 мың азамат майданға аттанып, олардың 4 мыңы елге қайтпады. М.Мұсаевқа, А.Афанасьевке, Ф.Мазуровқа Кеңес Одағының Батыры атағы берілді, Ғиззат Әліпов жауынгерлік «Даңқ» ордендерінің толық иегері болды. Ауданның әлеуметтік-мәдени өміріндегі оң өзгерістерге Н.Манаевтың сіңірген еңбегі зор. Ол 1921-23 жылдары Теңіз уездік атқару комитетінін төрағасы болды. Кейін Қазақстанның оқу халык комиссары бола жүріп, аудан өңіріндегі, әдеби-мәдени жаңалықтарға үнемі үлес қосты. Еділ бойында қазақ тілінде жарық көрген алғашқы газеттердің бірі — «Кедей тілінің» жұмысына тікелей араласып, көмектесті. Теңіз өңірі - ертеден өнер дарыған жер. Күй атасы Құрманғазы, домбырашы Дина Нұрпейісова осы топырақта дүниеге келген. Күйшілер Ә.Есқалиевті, Б.Қарабалинаны жерлестері мақтан тұтады. Аудан топырағы Республика халық жазушысы Әбу Сәрсенбаевтың туып-өскен жері; оның ізін баса шыккан Е.Ғұмаровтын, О.Елбосыновтың әдеби мұралары елге танымал. 1944 ж. ауданда ұйымдастырылған Теңіз ұжымшар- кеңшар театрында тәрбиеленген ҚазКСР-інің халық артисі 3.Сүлейменова мен X.Дүйсенәлиевтердің ізбасарлары 1959 ж. Теңіз халық театрын ұйымдастырды.

Әкімшілік бөлінісі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Аудандағы 49 елді мекен 19 ауылдық округке біріктірілген:

Әкімшілік бірлік Орталығы Елді мекендері Халқы (2021)
Азғыр ауылдық округі Балқұдық ауылы 3 1999
Ақкөл ауылдық округі Ақкөл ауылы 1 4738
Асан ауылдық округі Асан ауылы 2 1150
Бөкейхан ауылдық округі Бөкейхан ауылы 1 1789
Бірлік ауылдық округі Бірлік ауылы 2 2099
Дыңғызыл ауылдық округі Жыланды ауылы 2 2340
Еңбекші ауылдық округі Жұмекен ауылы 4 3765
Жаңаталап ауылдық округі Хиуаз ауылы 4 3472
Көптоғай ауылдық округі Көптоғай ауылы 2 1138
Кудряшов ауылдық округі Кудряшов ауылы 3 2272
Қиғаш ауылдық округі Қиғаш ауылы 2 1111
Құрманғазы ауылдық округі Құрманғазы ауылы 1 14532
Мақаш ауылдық округі Алға ауылы 6 2565
Нұржау ауылдық округі Нұржау ауылы 2 2712
Орлы ауылдық округі Орлы ауылы 3 2560
Сафон ауылдық округі Сафоновка ауылы 1 1774
Сүйіндік ауылдық округі Сүйіндік ауылы 4 2531
Теңіз ауылдық округі Теңіз ауылы 4 1836
Шортанбай ауылдық округі Шортанбай ауылы 2 1460

Ірі елді мекендері[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Атауы Статусы Халқы (2021)
Құрманғазы (Ганюшкино) ауыл 14532
Ақкөл ауыл 4738
Хиуаз (Дәшін) ауыл 3022
Орлы ауыл 2113
Нұржау ауыл 2065
Жұмекен (Еңбекші) ауыл 1930
Жыланды ауыл 1894
Алға ауыл 1880
Сүйіндік ауыл 1823
Бөкейхан (Котяевка) ауыл 1789
Сафоновка ауыл 1774
Бірлік (Утеры) ауыл 1699
Теңіз (Приморье) ауыл 1547
Балқұдық ауыл 1371
Шортанбай ауыл 1135
Кудряшов ауыл 1099
Қадырка ауыл 872
Дәулеткерей (Кобяково) ауыл 811
Қиғаш ауыл 787
Көптоғай ауыл 775
Арна (ММС) ауыл 662
Жамбыл ауыл 647
Үштаған ауыл 595
Асан ауыл 555
Жаңаауыл ауыл 511

Климаты[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Климаты — қатаң континенттік, қаңтардың орташа температурасы –8°С, шілденікі +21°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 100 — 150 мм. Салқындықпен жылылық жиі ауысып тұрады. Жазда ыстық кейде 40-43 градус болса, қыста суық 20-25 градусқа жетеді. Сәуір-мамыр, қыркүйек-қазан айларында жаңбыр жауады.

Жылдың салқын кезінде (қараша-наурыз айлары аралығы) мұнда Сібір антициклонының батыс тармағынан келген ауа массасы басым болса, жылдың жылы мезгілінде Орталық Азия және Ираннан келген тропиктік ауа массасының ықпалы үстем болады.

Жауын-шашынның басым бөлігі (60-65%) жылдың салқын айларына келеді. Ауданда жел жиі соғып тұрады. Оның жағалау бойындағы жылдық орташа жылдамдығы 5-6 м/сек., Нарын құмында 3-5 м/сек. Шаңды-боранды күндер 10-20 тәулікке жетеді.

Табиғаты[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Тұңғиықгүл (лотос)

Ауданның оңтүстік батысында және оңтүстігінде (теңіз жағалауына жақын өңірде) шалғынды қоңыр, батпақты-шалғынды және жайылымның шалғынды топырағы қалыптасқан. Солтүстігіндегі Нарын құмында топырақ жамылғысы негізінен кәдімгі құмдақты сұр, құмдақты сортаң және сор топырақтардан тұрады. Шаруашылыққа пайдаланылатын сулары Каспий теңізінің солтүстік-батыс бөлігінен, оған келіп құятын Еділдің Қиғаш және басқа салаларынан, Нұрман, Манаш, Шектай және басқа көлдерден тұрады.

Өсімдік жамылғысына еркек шөп, ақ жүзгін, боз, изен, ебелек, теріскен, қоңырбас кіреді. Қиғаш өзені бойында сұлулықтың символы – тұңғиықгүл (лотос) өседі. Жануарлар дүниесінен қарақұйрық, ақбөкен, түлкі, қасқыр, қоян, сарышұнақ, қосаяқ, тышқандардың көптеген түрі бар. Құстардан аққұтан, көкқұтанаққу, бірқазан, шағала, сұқсыр үйрек, қасқалдақ кездеседі. Балықтардан - бекіре, шоқыр, қортпа, шип, ақбалық, сазан, жайын, шортан, табан, көксерке, құты, алабұға, қызылқанат, майшабақ т.б. кездеседі.

Халқы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1939 1959 1970 1979 1989 1999 2009 2023
60820 36995 46114 48279 51630 55579 55502 56118

Аудан тұрғындарының басым көпшілігі қазақтар (97,7%). Халықтың орташа тығыздығы әр 1 км²-ге шаққанда 2,2 адамнан келеді.

Негізгі кен байлықтары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Кен байлықтарынан мұнай мен газ, құрылыс тастары, қиыршық тастар, әктас, кірпіш құятын саз балшық бар.

Экономикасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Өнеркәсіп орындары құрамына Құрманғазы мұнай өндіру кәсіпорны, “Дәулет”, “Каспийбалық”, “Дельта-Каспий” ЖШС-тері, “Мақаш”, “Ақжонас”, “Жаңажол”, “Нұржау”, “Наурыз”, “Жазира”, “Еділ”, “Тұңғыш”, “Мұрагер”, “Қызылтаң” балық аулау ӨК-тері, Ганюшкиндегі май, Шортанбайдағы балық зауыттары кіреді. Ауыл шаруашылығы төрт түлік мал мен аздап суармалы-егін өсіруге (картоп, көкөніс, бақша, мал азықтық дақылдар) маманданған. Аудан бойынша ауыл шаруашылығы жерінің аумағы 1868 мың га, оның 4 мың гектарға жуығы егістік, 50 мың гектары шабындық, 1814 мың гектары жайылымдық жер (2002). 20 ғасырдың 90-жылдарының ортасына дейін ауыл шаруашылығымен 8 қой өсіретін кеңшар, 1 көкөніс-сүт кеңшары, 8 қосалқы шаруашылық айналысып келді. 1996 ж. кеңшарлар таратылып 9 акционерлік қоғам құрылды. Бұлардан басқа ауданның ірі ауылдарында ауыл шаруашылығы техникасын жөндейтін шеберханалар, байланыс бөлімшелері, баспахана мен тұрмыс қажетін өтеу комбинаты (Ганюшкинде), техника жөндейтін станок (Ақкөл кентінде), автобекеттер жұмыс істейді. Аудан арқылы АтырауАстрахан тас жолы өтеді.

Әлеуметтік нысандары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ауданда білім беру мен денсаулық сақтау мекемелерінен 25 орта, 7 орталау мектеп, музыка, спорт мектептері, кәсіптік-техникалық мектеп, 36 клуб, 40 кітапхана, аудандық аурухана, емхана, 4 учаскелік аурухана, өкпе аурулары санаторийі, орталық дәріхана, 4 елді мекенде оның бөлімшелері, санитарлық эпидемиялық станса, дизенфекциялау стансасы, обаға қарсы күрес бөлімшесі, 28 фельдшерлік-акушерлік пункт бар.

Мәдениеті[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Аудан өңірі ежелден өнер дарыған өлке. Ауданнан есімдері қазақ халқының мақтанышына айналған Құрманғазы, Дина, Дәулеткерейлер шыққан. 1928 жылы аудан құрылған кезде ауданда 2 клуб жұмыс жасаған.

Ал, алғашқы драма үйірмесі 1920 жылы Дәшінде ұйымдастырылған. Оның жетекшісі Д.Құлбаев, әртістері Б.Жұмашсв, Ә.Ситәлиев, Ш.Сүлейменов, Н.Шимановтар болған. Олар сол жылы “Надандықтың құрбаны” атты шағын спектальді ел арасына қойған. 1922 жылы драма үйірмесі Ганюшкинде ашылып, оған Ш.Манаева, Қ.Құдайбергенова және басқалары қатысып, бір актілі пьесалар қойған.

Құрманғазы ауылы. Мәдениет үйі

1931-1932 жылдары ауданда 5 кітапхана, 13 клуб, 1 тұрақты, 13 жылжымалы киноқондырғы болған. 20-30 жылдары ауданда драма үйірмелсрінің саны 10-15-кс жетіп олар М.Әуезовтың “Еңлік-Кебек”, “Жалбыр” пьесаларын қойып, халық арасына батырлық эпостарды жатқа оқып, елді сауаттандыру жұмысына белсене араласты. 1939-1940 жылдары бүгінгі Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театрының негізін қалаған Теңіз колхоз-совхоз театры ұйымдастырылып, 7- жылдай жұмыс жасаған да әртістер облыс орталығына ауысқан. 1952 жылы 21 клуб, 19 кітапхана, 1 автоклуб жүмыс істеді. 1957 жылы ауданда драма үйірмесі ұйымдастырылып, оған Д.Ғұмаров жетекшілік жасады. Үйірменің алғашқы қойылымдары Ә.Әбішевтің “Күркенің құлауы” және И.Машановтың “Жеңге” пьесалары болды. Өнерпаздар негізінен домбыра, гармонь, баян, патефон сияқтыларды пайдаланды.
1959 ж. Ғ.Мүсіреповтың “Қыз Жібек” драмасын сахнаға шығарып, республикалық байқауда 1 орынды жеңіп,елімізде алғашқылардың бірі болып “Халық театры” атағын жеңіп алды.
60-шы жылдардың ортасында ауданда 24 клуб пен мәдениет үйі 28 кітапхана, 15 автоклуб, 3 Қызыл отау, 14 тұрақты, 7 жылжымалы киноқондырғы жұмыс жасады. 1967 жылы Киров драма үйірмесі “Халық театры” атағына ие болды. Осы жылы Калинин атындағы ұлт аспапттар оркестрі де “халықтық” деген атаққа ие болды. 1971 жылы ауданда “Толқын” вокалды — аспапты ансамбль құрылып, халық жөне эстрада әндерін насихаттауда біршама табыстарға қол жеткізді. 70-80 жылдары аралығында мәдениет саласына жаңа толқын, талантты жастар келді.

Әкімдері[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  • Әнес Бисенов -1992-1995 жж.
  • Болат Латифұлы Құрманбаев -1995-1999 жж.
  • Асқар Зинетоллаұлы Муфтах - 1999 ж.
  • Рысқали Ғабдығаппарұлы Сисатов - 1999-2003 жж.
  • Әлібек Ибатоллаұлы Наутиев - 2003-2008 жж.
  • Серік Қалешұлы Аманғалиев - 2008 ж.
  • Аманжан Әділханұлы Тәкешов - 2009-2012 жж.
  • Серік Қайырболатұлы Аманғалиев - 2012-2013 жж.
  • Амангелді Кеңесұлы Барақатов - 2013-2016 жж.
  • Бибоз Байдаулетұлы Шаяхметов - 2016-2019 жж.
  • Марат Бисенғалиұлы Мурзиев - 2021-2023 жж.
  • Абат Сайфоллаұлы Жанғалиев - 2023 жылдан[3]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Сыртқы сілтемелер[өңдеу | қайнарын өңдеу]