Әуез Бердіұлы

Мұхтар Әуезов

Әуез Бердіұлы (1830, қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданы Арқат ауылы — 1917, қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданы Бөрілі ауылы Ақшоқыда жерленген) — ұлы жазушы Мұхтар Әуезовтің атасы.

“Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама” сұрапылынан кейін тобықты руын Сыр бойынан Шыңғыстауға көшіріп әкелген атақты Мамай батырдың жауынгер серіктерінің бірі, Бақшайыш батырдың ұрпағы. Бақшайыштан — Саяқып, одан Берді, Төлеген, Қылыш туады. Ал Бердінің Үсен, Бурахан, Әуезхан (Әуез), Самархан, Kенжехан есімді ұлдары болған. Бердінің қызы Нұрғаным — Құнанбай қажының кіші әйелі. Әуездің үлкен әйелі Дінәсілден Омархан дүниеге келген. 19 ғасырдың 40-жылдарында Құнанбай Берді әулетін Арқат тауының Солтүстік өңіріндегі Бетағаш қонысынан өз жанына көшіріп алып, Бөрліден оларға арнап қыстау салдыртады. Аралтөбеде — Абай, Бөрліде — Әуез қыстап, іргесі ажырамаған қоңсылас, сырлас, сыйлас, айнымас дос болып өтеді. Түрік, шағатай, парсы әдебиетінен хабары мол, арабша білігі, мәдениет-парасаты жоғары Әуезді Абай: “Әуке аға”, “Үлкен қожа” деп атаған. Абайдың: “Үлкен қожа — ортан қол, өзгелері — аты жоқ пен шынашақ” деп қадай көрсетуі, Әуез тұлғасына берген ақынның шынайы бағасын танытса керек. Өз кезегінде, Әуезде Абай өлеңдерін құмарта тыңдайтын, қағазға түскен тың дүниелерімен алғаш танысып, ашық пікір бөлісетін жақын адамдарының бірі болған. Ол немересі Мұхтарды кішкентайынан өзі тәрбиелеп, Абай мұрасына деген іңкәрлігін оятады. Бұл жайлы Мұхтардың өзі өмірбаянында: “Бес-алты жасар кезім. Бір күні кешкісін ас алдында атам мені қасына шақырып алды. Оқуға жараған-жарамағанымды сынамақ екен, “р” дыбысы бар сөздерді айтқыза бастады. Бұл дыбысқа тілің келмей тұрып, қара танимын дегенді ойыңа да алмайсың... Өйткені, ең алғашқы сабақ Құранның “Бісмилләхи рахман иррахим...” деген сөздерін жаттаудан басталады... Атамның маған көңілі онша болмады-ау дейім, келесі күні тағы алды қасына... Қолындағы қалың қолжазбаны көргенде неге шақырғанын біле қоям. Бұрынғыдан бетер ренжимін. Атам маған кітаптағы араб әріптерін көрсете бастайды. Айтуға бір оңайы болса игі, бірінен бірі өткен қиын... Бұл кітап—Абай өлеңдерінің жинағы еді” деп жазады. 1917 жылы 7 маусымда Ойқұдықта “Еңлік-Кебек” пьесасының қойылымын тұңғыш тамашалаған Әуез өнер туындысына риза болып, бата берген. Әуез өзінің өсиеті бойынша, Құнанбай әулеті зиратына жерленген.

Абай өмірбаянын жазуда

Әуез Бердіұлы Абай өмірбаянын жазуға ұмтылған С. Мұқанов, Ә. Жиреншин, Ә. Ысқақов еңбектеріне жазған арнайы пікірлерінде олардың Абай өмірбаянын көрсетуге арналған кейбір деректерді таңдап алудағы кемшіліктерін нақты көрсетіп береді. Тіпті Әрхам Ысқақовтың «Абай өмірі» деген қолжазбасына жазған сынында: «Өмірбаян ішінде ақын Абай мүлде жоқ деуге болады», - деп Абайдың өмірі мен ақындық жолын көрсетуге тікелей қатысы жоқ деректерді тоғыта беруіне әрі ол деректер тобырын ескі дүниетаным шеңберінде баяндауына қатаң сын айтады. Абай өмірбаянының 1, 2-нұсқаларында ақын өмірін, не шығармаларын танып білуге, тереңірек түсінуге қатысы жоқ, тек жанама деректерде кейбір оқиғаларға байланысты аты аталатын көптеген кісілер ұшырасады. Соңғы нұсқаларда осыларға үлкен сұрыптау жүргізіліп, Абай өмірі мен шығармаларына тікелей қатысы барлары ғана іріктеліп алынды. Мыс., 1-нұсқада 106 адам аты аталса, 2- нұсқада оның 45-і қысқартылған. Ал 3-нұсқада 56, 4-нұсқада 47 адам аты түсіріліп отырған. Олардың орнына биографиялық жаңа деректер негізінде немесе Абай шығармаларының жаңа қырын ашып, ондағы ой сарынын тереңірек тануына байланысты аталатын тарихи кісі аттары ендіріліп отырады. Өмірбаянның алғашқы нұсқаларында ақынның орыс достары Е. П. Михаэлис, Н. И. Долгополов, С. С. Гросс, А. А. Леонтьев т. б. атқарған қызметін, ақын дүниетанымына әсерін бағалаудағы алғашқы танымдарының өз дәрежесінде болмауын биограф ерте сезініп, бұрынғы танымына батыл түзетулер ендіре бастады. Орыс достарының Абайды Россияның ішкі өмірімен, орыс классиктері шығармаларымен таныстырудағы қызметін әділ бағалай отырып, Абайдың идеялық-мәдени іздену жолында қол артқан тірегінің негізі орыс классиктері мен рев.-демократтар тобының озық идеясы болғандығына, әсіресе, 4-нұсқаны жазу үстінде ерекше тоқталды. Абайдың орыс достары жайлы абайтану саласында орын алған кемшін жайды: «1860-70 жылдардың айдалып келген төңкерісшілерімен танысуы. Бұрынғы зерттеулерде Долгополов, Гросс сияқты жалған төңкерісшілерді теріс түсіндірулер болған. Олардың Абайға әсері мол болды деп, дәріптеудің қателігі» - деп арнайы көрсетуінде көп мән бар. Шынында да көпке дейін абайтану саласындағы әдебиеттерде ақынның орыс достарының халықшылдық бағыты, олардың Абайға әсері асыра бағаланып келген еді. Ә. осы мәселеге байланысты езінің атақты тезистерінің 5-санында Шоқанның славянофилдерден, Абайдың халықшылдардан алыстығы туралы өзінің табан тірер танымының негізін атаса, 8-санында Л. Н. Толстойдың халықшылдарға жақындығын, Абайдың одан алыстығын атап өтеді. Халықшылдар селолық қауымды мадақтап, мұрат тұтып, оның мызғымауын, өзгермеуін қалады. Ал Абай езі жасап отырған қазақ қауымының феод.-патриарх. болмысын, оның күні еткен салт-санасын сынап, ағартушылық жолмен өзгертуді қалады. Сондықтан да: «Түзетпек едім заманды, Өзімді тым-ақ зор тұтып...», - дейді. Осы жолда идеялық сүйенер тірегі «Пушкин бастаған Белинский, Герцен, Чернышевский, Добролюбов, Некрасов, Салтыков-Щедрин еңбектерінің Абайға басшылық, ұстаздық әсері ерекше болған» деп арнайы көрсетті. Биограф Абай өмірбаянын жазуға даярлық барысында оған қажетті материал атаулының бәрін де ауызша сөйлесу, әңгімелесу, естеліктер жазып алу, жаздыру жолымен жиналуы себепті, Абай өміріндегі орын алған елеулі де өзекті кейбір оқиғалардың шын болмысын, болған уақытын анықтау үшін үздіксіз ізденген. Бір оқиғаның мерзімін дәл анықтаса, осыған сабақтас болып өткен оқиғалар мерзіміне салыстыра талдау жолымен сенімді болжамдар да жасап отырған. Мыс., зерттеуші Абайдың Қоңыр-Көкше болысын басқарған кезде үстінен жалған арыз түсіп, № 12 іспен тергеуге алыну фактісінің мерзімін анықтауда осы әдісті пайдаланып, көп тер төккен. Ақынның осы іспен тергелуін Абай өмірбаянының 1-нұсқасында 1869-70 ж. болған деген пікір білдірсе, 2-нұсқасында ел аузындағы әңгімелер сарынын таңдау арқылы оның уақытын 1872-73 жылдарға жылжытады. Кейін Алматы, Семей архивтерін жағалай қарастырып, Абайдың Қоңыр-Көкшеге болыс болған жылдарын нақтылы архив деректерімен дәл анықтады. Абайды ірі тергеуге ұрындырған арыздар мен 1877-78 ж. орыс-түрік соғысына байланысты Семей уезі болыстарының архивтен табылған үндеу хатына, әрі онда Абай Қоңыр-Көкше болысы атынан қол қойған деректерге сүйене отырып, ақын өмірбаянының 4-нұсқасында оның № 12 тергелген уақыты-1877-78 ж. деген түпкілікті тұжырым жасайды Осындай аса ірі принциптік мәні бар мәселенің бірі - Абайдың ез елеңдерін топтастыруды тапсырған жолын анықтау болатын. Өмірбаянның алғашқы нұсқасында бұл мерзім 1898 ж. еді деп көрсетілген. Ғалым кейін бүл мерзімді 1891 ж. етіп өзгертті. Әуез қазақ жерінде Абайдай жаңа типтегі ойшыл қоғам қайраткерін тудырған қоғам өміріндегі экономикалық-әлеуметтік ерекшеліктерді еске ала отырып, ақынның ғылыми өмірбаянын жазуда өзі ұстанған, табан тірер методол. мәні бар танымын, езі сүйенген ой қорытындыларының басты негіздерін: «Абай өмірбаяны биографизмнің тар шеңберінен шығарылуы керек. Оның өмірлік, творчестволық жолы реформаға дейінгі әлеуметтік өмірдің нақтылы жағдайларымен анықталған болатын. Осы жағдай жазушының жаңа типін тудырды», - деп көрсетеді. Қазақ әдебиетін зерттеу тарихында текстол. жұмыстар жүргізудің алғашқы қадамы Абай мұрасын зерттеу саласында жүргізілген жұмыстармен бірге туды. 1924 жылдан бастап Абай шығармаларының толық жинағын құрастыруды қолға алған Әуез ақын мұрасын тереңірек танып, түбегейлі меңгеру жолында сүйенер түпнұсқа дерек көздері мен текстологиялық жұмыстар жүргізу қажеттілігін кімнен болса да ерте сезінді. Тұңғыш толық, жинақты құрастыру барысында асыл түпнұсқа ретіндегі Мүрсейіт Бікеұлының қолжазба көшірмесінде хатқа түскен Абай өлеңдері мен әлі де хатқа түспей санаулы кісілер санасында жатқа сақталып келе жатқан, көпшілікке беймәлім шығармаларымен аса күрделі текстол. зерттеулер жүргізу қажеттілігі көлденең тұрды. Мұның үстіне Абай шығармалары әр түрлі жолдармен ел ішіне таралып, әр қилы деректер көзі қабаттасып жатты. Жақсылы-жаманды, ірілі-ұсақты деректер көп жинала келіп, текстол. зерттеулер жүргізуге негіз болатын деректер көзіне айналып та үлгірді. Әуез осы тұста-ақ ақын мұрасы жайлы источниковедение, текстол. жұмыстарымен қатар айналысты. Абай шығармаларын асыл түпнұсқа қалпына келтіру мақсатымен ғалым ақын мұрасын қамтыған деректер көзі мен текстол. зерттеулерді оның өмірі мен шығармалары жайлы ғылыми еңбектер жазу жұмысымен бірлікте жүргізді. Абай мұрасын зерттеген көптеген ғалымдарға қарағанда ол балалық шағында-ақ Абай өмір кешкен рухани ортамен, ондағы ақын өмірін жақсы біліп, шығармаларын жатқа айтатын адамдармен ерте араласты. Абай жайлы деректерді ерте баста меңгеруге әсері болған атасы Әуез жайлы: «Әр нәрсеге Абай үлгісімен, ақынша қарауға тырысушы еді. Абайдың сондайлық ұстаздық, үгітшілдік әсерін мен кішкентай бала кезімнен өз әкелерімнің қалпынан көруіме болушы еді... Сонымен бір қыс, бір жазда Абайды түгелге жақын жаттап шығып едім» - деген аса құнды дерек береді (ӘӘММ архиві, 382-п., 1-6.). Абай шығармаларының түпнұсқасы ретінде 1896 жылдан бастап көшіріліп, қолжазба ретінде тараған Мүрсейіт дәптерлерін Әуез: «Абайдың басылып жүрген таңдамалы өлеңдер жинағы немесе толық жинақтары болса, сол Мүрсейіттің көшірмелері» екенін айта отырып, оның бірқатар кемшіліктерін де атап көрсетті. Олар, кейбір елеңдері орынсыз біріктіріліп, кейбіреулері ретсіз бөлек өлең ретінде берілген; Абай қаламынан тумаған беймәлім өлеңдер де орын алған; ақын шығармаларының жазылу мерзімі, жылдары көрсетілмеген. Әуез ақын елеңдерін жатқа білетін кісілерден 45 елеңді (1086 жол) хатқа түсіріп, қайта тірілтті. Ол Абай шығармаларының 1917 жылғы төңкеріске дейінгі таралу жолдарын да анықтады. Ол жол үшеу:

а) баспасөз арқылы;

ә) қолжазба - көшірме күйінде;

б) ел арасына жатқа тараған.

Ғалым Абай мұрасын бастапқы асыл түпнұсқа қалпына келтіру жолындағы деректер кезінің Мүрсейіттің 1905, 1907, 1910 жылдардағы қолжазбаларынан соңғы екінші арнасы ретінде Абай өлеңдерінің 1909 жылғы С.Петербургте басылған тұңғыш жинағы мен мерзімді баспасөзде жарияланған басылымдарын атайды. Әуез ақынның тұңғыш жинағын Абай шығармаларын түпнұсқа қалпында жақсы білетін Кәкітай мен Тұрағұлдың әзірлегенін ескеріп, оны ақын елеңдерін қалпына келтіру жолында жүргізіліп жатқан текстологиялық жұмыстардың сүйенер тірегі ретінде бағалайды. Сондықтан да ол өзі бастырған 1933 жылғы жинақта ақынның сол 1909 жылғы тұңғыш жинағын басшылыққа алды. Ғалым 1916 ж. Орынборда Самат Әбішұлы бастырған «Абай термесін» зер сала оқып, ондағы елеңдердің бір-бірімен ауысып жүрген жолдарын көрсетумен қатар, шығарушы қолында белгілі бір қолжазба деректің болғанын айрықша ескертеді. Ә. ақын шығармаларының ауызша айтылуынан баспаға түсіп жариялану жайына да көңіл белді. Абайдың Уфа, Қазан қ-ларында жарық көрген жинақтарына енген шығармалары кептеген текстологиялық ауытқулармен жеткені белгілі. Ғалым ақынның баспадан шыққан алғашқы кітаптарында осындай кемшіліктер барын біле тұрса да, олардан ілерге жарар, тілге тиек етер жеріне мейлінше ықылас беріп, кейбіреулерін толық жинаққа енгізуге ұсыныс жасап отырды. Мыс., Абайдың 1945 жылғы толық жинағына Зейнелғабиден ибн Әміре әл-ЖауҺари әл-Омскауидің 1909 ж. Уфада жарияланған «Насихат-Қазақия» кітабында басылған бір топ Абай өлеңдері ішінен «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек...», «Ал енді жақсы дейміз кімді қалап...» деген атпен басылған екі өлеңін өз қолымен көшіріп енгізген. Бірақ бүл екі елең де белгісіз себеппен бұл жинаққа кірмей қалған. Ақын елеңдерінің әр түрлі нұсқаларын салыстырып қараған ғалым бүл ауызекі жаттаушылар мен көшірмешілер енгізген өзгерістер екенін баса ескертеді. Сондықтан да 1933 жылы: «Абайдың әдетінде бір жазған елеңін қайта түзетіп жазып, қайтадан қарастыру машығы жоқ. Жалғыз ғана «Сегіз аяқ» деген өлеңінің басын қайта бір түрлі қылып айтып еді деген сез барын» айтады. Әуездің Абай шығармаларын бастапқы ақын қаламынан туған қалпына келтіру жолында -атқарған жұмыстары мен текстологиялық ізденістері өмірінің соңғы жылдарына дейін ұласқаны анық. Жазушы: «Абай өлеңдерін биограф ретінде зерттеп жүр едім. Кеп адамның аузынан Абай өлеңдерін жазып алып, бұрын баспа бетін кермеген шығармаларын қырық проценттейін қалпына келтірдім», - дейді. Зерттеуші әуелі 1909 ж. Петербургте басылған түңғыш Абай жинағына енбей қалған Мүрсейіт қолжазбаларындағы ақын шығармаларына назар аударды. Мүрсейіт қолжазбасында бар шығармалардан жинаққа енбеген 17 өлең (626 жол), бір аударма дастан («Вадим»), 45 қарасөз, 1 тарихи шығарма бар екенін анықтайды. Ол бұлармен қатар ешқашан хатқа түспей, мүлде өшуге айналған елеңдері мен ірі дастандары барын да ескертеді. Ақынның мұндай белгісіз елеңдерін қалпына келтіруде Көкбай атқарған қазақ әдебиетінде теңдесі жоқ аса зор тарихи қызметін ерекше бағалады. 1909 жылғы жинаққа небәрі 5399 өлең жолдары енгізілсе, Ә. оны, біріншіден, Мүрсейіт қолжазбасында бар 17 елең (626 жол), 45 қарасөз, 1 тарихи мақаламен толықтырды. Екіншіден, Абай шәкірттерінің, Көкбай сияқты ізбасарларының көмегімен тыңнан 1086 өлең жолын қосты. Сөйтіп, тұңғыш құрастырылған толық жинаққа 62 дербес өлең немесе 1712 өлең жолы жаңадан енгізілді. 1909 жылғы кітапта және 1916 жылғы Самат жинағында ақынның «Ата-анаға көз қуаныш...» деген өлеңі «Тайға міндік...» деп басталатын өлеңімен қосылып, бір өлең ретінде беріліп келді. Өлең шумақтары адасып жүрді. Ә. 1933 жылғы толық жинақта оларды бастапқы түріне келтіріп, екі елеңді де табиғи ез қалпына түсірді. Сондай-ақ Абайдың «Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында...», И. А. Крыловтан аударған «Қазаға ұшыраған қарашекпен...» деген өлеңдеріндегі толып жатқан текстологиялық өзгерістердің түпкі нұсқасын анықтап, жол-жөнекей қосылған жасанды сөздерден тазартты. Ал «Масғұт» дастаны Мүрсейітте 124 жол (31 шумақ). Бұл шығарманың 1-бөлімі және тексі түпнұсқадан ауытқымай дәл берілген. Ап, оның 2-белімі 1909 жылғы жинақта мүлде жоқ. Мүрсейіт қолжазбасы мен 1909 жылғы жинақта жоқ қосалқы, 2-бөлімдегі кейіннен табылған 44 жол елең (11 шумақ) Көкбай, Турағұл т. б. жәрдемімен бастапқы қалпына келтіріліп, тұтас бір шығарма ретінде алғаш рет толық жинаққа табиғи түрде қосылуы Әуез еңбегінің жемісі. Әуез ақын шығармаларының жазылу мерзімін анықтау ісінде де айтарлықтай еңбек етті. 1909 ж. жинақта Абай елеңдерінің жазылған жылы шәкірт ақындар тарапынан алғаш рет көрсетілгенімен, тақырыптық жүйемен орналастырылды. 1933 жылғы толық жинақты құрастыру үстінде Әуез ақын өлеңдерінің жазылу мерзімдерін тағы да анықтай түсті де, ғылым тарихында сыннан еткен орыс, Еуропа әдебиеті тарихында кептен қолданылып келген хронологиялық жүйемен беру принципін ұсынды. Асыл түпнұсқа ретінде алынып жүрген Мүрсейіт қолжазбаларында Абай елеңдерінің қай жылы жазылғандығы жайлы мәлімет жоқ. Осы себепті Абай шығармаларының жазылу мерзімін анықтау қажеттілігі 1909 жылғы жинақты баспаға даярлау үстінде алға қойылды. Осы кезден бастап Абай шығармаларының жазылу мерзімін анықтауға ұмтылған әрекеттің екі дүркін жүргізілгенін көреміз. 1-кезең 1908 ж. жүргізілді. Мұнда да Мүрсейіт қолжазбасында бар шығармалар толық қамтылмай, тек 1909 жылғы түңғыш жинаққа енген өлеңдерге ғана алғаш рет жыл мерзімдері қойылды. 2- кезең 1924-27 ж. аралығында жүргізілді. Бұл кезде ақынмен қатар өмір сүрген, кездері тірі өнерпаз шәкірттері Көкбай, ІІІәкәрім, Турағұлдың көмегімен Абайдың түңғыш толық жинағына енген өлеңдерінің жазылған жыл мерзімдері анықталды. 1933, 1939-40, 1957 жылдардағы Ә. қолынан тікелей еткен Абай басылымдарында бәрі 1909 ж. қойылған жыл мезгілдері өзгертілмей сол қалпында қалдырылған. Ал, негізінен, тұңғыш толық жинақтан кейін жарияланған Абай басылымдары түгелдей 1927 ж. Ә. тарапынан қойылған жыл мерзімдерін қолданып келеді. 1933 жылдан бастап басылып келе жатқан Абай шығармаларының толық жинақтарында 21 өлеңде ғана бір жыл ілгері, бір жыл кейінге шегіндірілген өзгерістер байқалады. Ғалымның ақын өлеңдерінің табиғатын тереңірек зерттеу арқылы ішінара өзгерістер енгізген кездері де бар. Мыс., «Жарқ етпес қара кеңлім неғылса да...» өлеңі әуелде шығарылған жылы белгісіз туындылар қатарына жатқызылса, 1957 жылғы толық жинақта 1889 ж. жазылған елеңдер тобына қосылған. Ал, Александр Сергеевич Пушкиннің «Евгений Онегин» романынан аударылған «Хатыңнан жақсы ұғындым сездің бәрін...» деп басталатын Онегиннің сезін 1952 ж. Пушкин романында айтылатын орнына қарай, басқа аударылған елеңдерінің соңына қалдырмай, ілгері жылжытуды, яғни төртінші орынға қоюды ұсынады. Ә. әсіресе, ақының лирик. өлеңдерін жазылған жылдары бойынша хронол. ретпен көрсетуге ерекше мән берген. Сонымен қатар бір жылда дүниеге келген, молырақ жазылған елең топтарын тақырыптық жағынан жіктей зерттеуге баса көңіл бөлген. Мыс., ғалым 1886 ж. жазылған, ақындық енер жолына біржолата құлай берілген ақын беталысын аңғартатын өлеңдерді тақырыбы жағынан 3 салаға жіктей топтастырып, оларды

1) «Қонақ сыры - қоғамдық мін»

2) «Ат сыны, жаз, табиғат»

3) «Жас буынға» деп жіліктейді.

Арнау өлең - Абай шығармаларына тән құбылыстардың бірі. Оның қаламынан туған мұндай өлеңдер санының 35-ке жетуі - бұл жанрға ұлы ақынның қаншалықты мән бергенін көрсетеді. Абайдың арнау елеңдерінің жазылу себептері мен оны тудырған жағдайлардың да әр түрлі екені сөзсіз. Бірде мұндай арнаулар аяқ астынан, әр қилы әзіл-сықақ, ажуа-қалжың түрінде туып жатса, кейде олар аса өткір әлеуметтік-саяси тақырыптарға орай шығарылған. Ал, бір топ арнау өлеңдері нысанаға алған нәтижесін тура, тікелей сез етпей, жанама түрде мегзеу арқылы ой түйеді. 1909 жылғы жинаққа Кәкітай мен Турағұл ақынның бұл жанрдағы 5 өлеңін ғана енгізген де, олардың нақты кімдерге арналғанын көрсетпеген. Ақынның мұндай өлеңдері Мүрсейіт қолжазбаларында біршама қамтылса да, олардың кімдерге арналғаны белгісіз қалған. Міне, осындай жағдайда Ә. абайтанушы ғалым ретінде ақынның арнау елеңдерін түгел жинап, олардың кімдерге, қандай жағдайда жазылғанын анықтауға ерекше күш салды. Ғалым ақынның түңғыш толық жинағында 18 арнау елеңге түсініктеме беріп, кейбіреулеріне тиісті жерін де сілтеме арқылы қосалқы мәліметтер де келтіреді. Бұл жұмысы жайлы кейін: «Арнау елеңдерді мен езім жинастырып, көптеген кісі аттарын қалпына келтірдім», - деп жазды. Арнау елеңдер жайлы мағлұматтар 1939-40 ж. басылған толық жинақта молыға түскен. Бұл жинақта ақын арнауларының 23-іне түсініктеме берілген. Ал 1945 жылғы толық жинақта мұндай елеңдер саны 28-ге жеткізілген. Арнау елеңдердің екінші бір тобына жататын «Мен жазбаймын елеңді ермек үшін...», «Сап, сап кеңлім, сап кеңлім...», «Қуанбаңдар жастыққа...», «Мен боламын демеңдер...», «Қараша, желтоқсан мен сол бір-екі ай...», «Жазғытұры қылтиған бір жауқазын...» деген туындыларға Әуез ерекше көңіл бөлген. Өйткені бұл өлеңдерде кісі аты аталмайды, бірақ, жол-жөнекей біреулер сез болып, меңзеумен, ишаратпен ғана білдіретіні аңғарылып тұрады. Осы өлеңдерде жанама түрде сөз болатын адамдар атын Әуез аса білгірлікпен анықтаған. Ғалым өз қолынан өткен Абай басылымдары ғана емес, тіпті кейін табылған арнау өлеңдеріне дейін көңіл бөліп, кезінде өз тұжырымын айтып отырған. Мыс., ақынның 40 жылдары ғана зерттеушілер қолына түскен «Домбыраға қол соқпа...» деген өлеңінің әйелі Әйгерімге арналғанын айтып кеткен. Ә. ақын өлеңдерінің жинақтарында түпнұсқа қалпынан ауытқыған сездер мен кейбір өлең жолдарындағы өзгерістерді бастапқы табиғи қалпына келтіру жолында да жемісті еңбек етті. Қазіргі күнде түпнұсқа ретінде ұсынып жүрген Мүрсейіт қолжазбаларының 3 нұсқасы өлең тексі жағынан бір-біріне деп түсіп отырғанымен, бір кісі қолымен көшірілгеніне қарамай, сөз, сөйлем ішінде, елең жолдарында айырмашылықтар ұшырасып отырады. Сондықтан ғалым Мүрсейіт қолжазбаларының өзіне де сергек текстолог ретінде үлкен талғам, сыншыл ой кезімен қараған. Осындай талап-талғаммен Мүрсейіт қолжазбаларында бар «Бар болса білім...», «Ғаріпке езің рахым ойламасаң...», «Өлеңнің ұйқасы емес іздегенім...», «Кәкітайдан білім ап...», «Ынтық қасиеттерге...», «Мұқамен бір ай жарым ермек қылдым...» деп аталатын елеңдерді ақын жинағына енгізуді мақұл деп таппаған. Абайдың И. А. Крыловтан аударды деген мысалдарының бір қатарына сын кезімен қарауды ұсынған. Абай басылымдарындағы әрбір елеңді өткендегі басылымдармен, басқа да жазба деректермен салыстыра зерттей отырып, соңғы кезде 19 елеңге арнайы текстол. талдау жасаған. Тіпті, 1952 жылғы Абай шығармаларының толық жинағын бастырарда нақты 14 сезге арнайы түзету енгізеді. Абай мұрасының шығыстық белгілері жайлы абайтану саласында Ә-тен бұрын ешкім де мәселе көтермегенін атап айтқан жөн. Ол 1934 жылы-ақ ақын шығармаларының нәр алған бұлақтарының бір саласы - шығыс қазыналары болғанын алғаш рет ашып көрсетіп, терең мәнді соны пікір кетерді. Ақынның жастық шағынан басталып, өмірінің соңына дейін өзекті желідей созылған шығыстық белгілердің Абай дүниетанымы мен шығармаларының көркемдік шеберлігінің эволюц. өсу жолына байланысты әр түрлі кезеңдер әр түрлі деңгейден орын алатынына ерекше ден қояды. Ғалым «Абай ақындығының айналасы» деген зерттеуінде Абай шығармаларының нәр алған үш бұлағын атай отырып, ақын мұрасындағы шығыстық белгілерге ерекше үңіледі. Осы ұш саланың бір қайнары ретінде: «Екінші бір қол артқан қазынасы араб, парсы, түрік тіліндегі Шығыстың көркем классик. поэзиясы» деп көрсеткенде Ә. екі түрлі мәселеге ерекше мән бере қарайды. Оның біріншісі, Абай өлеңдері мен шығыс классиктері арасындағы шығармашылық байланыста, екіншісі, Абайдың ақындық кітапханасының шығыстық жағалаулары. Ғалым ақынның шығыстың рухани қазынасына қол артқанда сусындаған бұлақтары: поэзия классиктері, араб, парсы, түрік мәдениетінің тарихы мен ахлан (мораль) философиясы жөніндегі ғұлама ойшылдар еңбектері болды деп жіктеп көрсетеді. Абай шығармаларының шығысқа қатысы жайлы пікір таласы қыза түскен шақта, 1951 ж. абайтану туралы айтыста Ә. ақын мұрасының аз зерттеліп, кеп талас туғызып отырғанына назар аударып, осыған орай арнайы мәселе көтеріп, Абай мұрасының шығысқа қатысын төрт саланың төңірегіне топтастыруды ұсынды:

1) Абайдың ақындық кітапханасының көлемі мен жайы;

2) Абай және шығыс классиктері;

3) Абайдың исламятқа қатысы;

4) Абай және мораль философиясы.

Осы тарамдардың 1- саласына орай жазушы «Абай жолы» эпопеясының 4-кітабында шығыс әдебиетінің 6, 2- кітабында 16, 3-кітабында 7, 4-кітабында 5 шығарманың атын атайды. Ақынның шәкірттік кезеңде медет тілеп, есімдерін атайтын Физули, Шамси, Сәйхали, Науай, Сағди, Фирдауси, Хафиз елеңдері ғана емес, мектеп-медреседе, мешіттердегі уағызда айтылатын Наху (араб тілі синтаксисі), Фикх (мұсылман правосы), қырық хадис, шарх Ғабдолла, ахлақ (этика), мантиқ (логика), ислам тарихы, суфизм ақындарының шығармаларымен де жақсы таныс болғанын айтады. Абайдың 12, 13, 38 қарасөздеріндегі таратып отырған пікірлерінің кейбір сөйлеу тілі, стилі жағынан жоғарыда аталған оқулық кітаптармен іліктесетінін аша түскен. Ақынның Шығыс сюжеттеріне жазылған қисса, дастандармен қатар Аллаяр Сопы, Махмуд Қашқари, Рашид-ад-дин, Бабыр, Әбілғазы еңбектерін де жақсы білгенін анықтады. Тіпті Абайдың «Білімдіден шыққан сөз...», «Келдік талай жерге енді...» өлеңдерінде Қашқари сөздігінің ұйқасы (-о, -а, -а, -б) мейлінше жетілдіріліп, сапалық өзгеріске ауысқан түрінде көрінгенін дәлелдеді. Әуез шәкірт ақынның үш елеңін: «Иузи;рәушан, көзі - гәуһар...», «Фзули, Шәмси, Сәйхали...» «Әлифби» өлеңін таза еліктеу, бірақ шағатай әдебиетіндегі сопылық сарындағы эротик. лирикадан мүлде бөлек шығыстық белгілер деп таниды. Бала ақын Науаи, Фзули, Сағди, Низами поэзиясындағы шын өмірді жырлап, махаббат сезімін ардақтайтын саланы бағалаған. Абайдың олармен қарым-қатынасын екі кезеңге: шығыс классиктеріне еліктеген жастық шағы (1860-65) мен Абай шығармашылығының марқайған тұсына (1886-90) бөледі. Ақын шығармаларындағы шығыстық белгілердің махаббат лирикасынан, дидактик. елеңдерінен, өсиет-үлгі сарындас өлеңдерінен, әсіресе, қарасөздерінде жүйелі түрде өз танымын желілеп отыратын «толық адам» жөніндегі ой-толғаныстарынан жиі ұшыратуға болатынын ескертеді. Әуез «Абайға шығыстан кірген бұйымдардың басы «ислам діні», - деп көрсеткенде 171 пікірдің түп төркінінде үлкен тарихи шындық жатқанын ескерген. Ғалым бүл ойын екі түрлі тезистік желі негізінде таратады:

1) Абай діні - сыншыл ақылдың шартты діні;

2) Абай діні - адамгершілік діні.

Әуез Абай діні - сыншыл ақылдың шартты діні деген ойын, негізінен, 1895 ж. жазылған «Лай суға май бітпес қой өткенге...», «Өлсе өлер табиғат, адам өлмес...» деген философиялық лирикасын талдау үстінде аша түскен. Ғалым Абай шығармаларында жиі кездесетін «Жан» мен «тән» ұғымына, яғни «мені» мен «менікінің» мағынасын талдауға ерекше мән берген. Философтың, әсіресе, қарасөздерінде кеп тоқталған «жанның жарығы», «жан құмары», «тән құмары», «жанның жибили қуаты» деген атауларда оның дінге қатысын танытатын көп сыр жатқанын ескертеді, ақын туындыларындағы хауас мәселесін талдай келе Абай дүниетанымындағы сыншыл бағыттың мұсылмандық шығыстың ғасырлар бойы ой-санасын табындырып келген дүниетанымының негіздерін бұзатынын дәлелдейді. Ал «Абай діні - ақылдың, адамгершіліктің діні» деген тұжырымға ақынның ой толғаныстарының өзекті жемістерін, әсіресе өмірінің соңғы кезеңінде жазылып, терең ойға құрық салған әр түрлі күрделі мәселелер төңірегінде сөз қозғайтын «Алланың өзі де рас, сөзі де рас...» өлеңін талдау арқылы келген. Осы ойлар желісін таратуда Абайдың 27, 38 сөздерінде айтылған пікірлерді де дәлел етеді. Бүл аталған шығармаларда Абай үстірт қараған кісіге діншіл ақын сияқты әсер қалдырғанымен, исламяттың кейбір түбірлі ұғымдарын сыншыл ақыл сынына салып, оны өзіндік таным тұрғысынан адамгершілік дініне айналдырғанына кез жеткізеді. Абайдың әдеби ортасы мен ақындық мектебі жайлы аса күрделі мәселеге Ә. 1934 ж. ақынның қайтыс болуына 30 жыл толу қарсаңында жазған «Абай ақындығының айналасы» деген зерттеу мақаласында алғаш арнайы тоқталады. Ғалым Абайдың әдеби ортасымен бірге сол әдеби ортаның бір бөлігі болып табылатын Абай тұсында ақындық өнер жолына түскен бір топ жастар қаламынан туған әр түрлі жанрда жазылып, белгілі болған көркем шығармаларды да жинастырып, зерттеу керектігін ертерек таныды. Абай шығармаларының баспасөзде жарияланбаса да сол ортада, соңыра бүкіл қазақ даласына әр түрлі жолдармен таралып, танылуына ақын маңындағы өнерлі топтың, яғни ақын, әнші, домбырашы, ертекші немесе оның жырларын кешіріп, жатқа таратушылар айтарлықтай еңбек еткені белгілі. Осы өнерлі жастардың бір тобы Абай бастап, негізін қалаған әдебиет пен қоғамдық ойдағы жаңа бағыттағы ақындық дәстүрді жалғастыра дамытып, оны ез шығармалары арқылы толықтыра түсті. Бүл топтағы ақын-жазушылар Абай бойлай енген батыс, орыс мәдениетіне қарай ойысты. Олардың шығармалары дәстүрлі көшпенді дәуір әдебиетімен кетпей, шын мәніндегі кәсіпқой жазба әдебиет үлгісінде жазылуы тікелей Абай мектебінің тербиелік әсеріне байланысты еді. Ғалым Абайдың «әдебиет мектебінен» өткен ақындар қатарыңда алдымен Көкбайды, ез балалары Ақылбай мен Мағауияны, Әріп, Бейсембай мен Әубәкірді атап, олардың ез беттерімен және Абай ұсынысымен жазған шығармаларына талдау жасады. Ап ақын өмір сүрген дәуірдің рухани тынысын танытатын өнер адамдарымен тікелей байланысын, шығармашылық қарым-қатынасын білдіретін Абайдың ақындық ортасын анықтаған тұста Дулат, Байкөкше, Шөже, Қуандық, Жанақ, Сабырбай, Түбек, Біржан, Марабай сияқты ақын, жырау, әнші, күйші саңлақтарды атайды, бұлардың әрқайсысының Абайдың ақындық жолындағы орны мен ролін ашып көрсетеді. Академик-жазушы Ә. қазақ әдебиеттану ғылымында Абай мұрасын зерттеуді алғаш қолға алып, оның абайтану деген үлкен саласының негізін қалады. Ғалым ақын шығармаларын ұзақ жылдар бойы тынымсыз зерттеу барысында ақынның ғылыми өмірбаянын жазып, Абай өлеңдерінің дерек кездерін анықтап, кептеген текстол. нақты түзетулер енгізді, шығармаларының реалистік шеберлігін талдап, оның шығыс, батыс және орыс әдебиетімен байланысын ашып берді. Абайдың әдеби ортасы мен ақындық мектебі туралы, қазақ әдебиетіндегі Абай дәстүрі хақында тұжырымды пікірлер айтты. Атақты «Абай жолы» эпопеясы арқылы Абайдың дара тұлғасын көркем әдебиетте әлемге танытқан Мұхтар Әуезовтың абайтану ғылымының негізін қалап қалыптастыру, ақын мұрасын ғылыми тұрғыдан зерттеу ісіндегі қызметі де аса зор.