1500 жылдан кейін жойылып кеткен жануарлар — әдеби мұраларда кездесетін, саяхатшылар мен табиғат зерттеушілерінің бақылаулары туралы мәліметтер бар, бірақ қазір жойылып кеткен жануарлар. Халықаралық табиғатты қорғау одағының 2008 жылы көрсеткен мәлімет бойынша соңғы 500 жылда 844 жануар мен өсімдік жойылып кеткен.[1].
Жойылып кеткен түрлер аймақтық, мемлекеттік және халықаралық мәртебедегі Қызыл кітаптардың бірінші беттерінде жарияланады.
Көбінесе табиғатта белгілі бір аймақта оқшауланған эндемиктік жануарлар үлкен зардап шекті. Негізінде олардың нақты жаулары болмады, сондықтан қорғаныс қабілеттерінен айырылып қалап отырды. Мысалы, құстар ұшу қабілетінен айырылды. Олардың жойылып кетуіне адамның тікелей немесе жанама әсері болуы мүмкін. Мысалы, адамдар әкелген жануарлар осы аймақтың экожүйесін өзгертіп, тіпті жойып жіберіп отырды.
Plagiodontia ipnaeum — Capromyidae тұқымдасына жататын, бұрын Доминикан республикасы мен Гаитиде кездескен кеміргіш. Негізгі таралған аймақтарына субтропиктік және тропиктік белдеулердің ылғалды ормандары болған. Соңғы деректер 1536—1546 жылдар аралығында кездеседі.[2].
Quemisia gravis — Heptaxodontidae тұқымдасына жататын кеміргіш. бұрын Доминикан республикасы мен Гаитиде кездескен[3]. Соңғы деректер 1536—1546 жылдар аралығында кездеседі[2]. Причина вымирания — исчезновение естественных мест обитания[4]
Noronhomys vespuccii — Фернанду-ди-Норонья архипилагін мекендеген, жойылып кеткен кеміргіш.[5]. Америго Веспуччидің кемелерімен бірге келген кеме егеуқұйрықтардың әкелінуінен жойылып кетті деп топшыланады. Соңғы ескерулер 1503 жылға жатады[2].
Nycticorax olsoni — Ғибадат аралын мекендеген, құтандар тұқымдасына жататын түнгі құс. Бір деректерде 1555 жылдары кездессе[6]. енді бірлерінде 1502 жылдары кездеседі[7].
Nyctanassa carcinocatactes — Бермуд аралдарын мекендеген құтанның жойылған түрі. 2006 жылы оның сүйек қалдықтарына қарай Storrs L. Olson және David B. Wingate сипаттаған. Соңғы деректер 1623 жылдарға жатады[7].
Дебуа тырнасы (Nesotrochis debooyi) — Кубаны мекендеген. Соңғы рет деректерде 1625 жылы кездеседі[7].
Еуропа жабайы бұқасы
Мартиника арасы (Ara martinica) — тотылар тұқымдасының нағыз тотылар туысына жататын құс түрі. Мартиника аралын мекендеген, бұл түрді 1905 жылы Уолтер Ротшильд Бутон XVII ғасырда жазған қысқа жазбаларға қарап сипаттаған[8]. Олардың болғаны туралы анық айғақтар жоқ. Қызыл сары араның аралда тұрған популяциясы болған деген болжамдар бар.[9]. Соңғы рет 1640 жылы еске алынады.[10].
Mundia elpenor — Вознесение аралының эндемигі болып табылады. Соңғы рет 1656 жылы ескерілген[7].
ДронтДодо — кептерлер тұқымдасына жатқан, ұшу қабілетінен айырылған құс. Маврикий аралын мекендеген. Еуропа колонистері оларды еті үшін аулаған, колонистер әкелген шошқалар, мысықтар мен маймылдар бұл құстардың жерде орналасқан ұяларын бұзатын болған. XX ғасырдың екінші жартысында дронт сирек кездесетін аңдарды қорғау мен сақтаудың символына айналды. Соңғы рет 1662 жылы еске алынған[7].
Родригес тотысы (Necropsittacus borbonicus) —Тотылар тұқымдасының жойылып кеткен құсы. Соңғы деректер 1671 жылға жатады[7]. Родригес тотысы
Дюбуа кваквасы (Nycticorax duboisi) — Маскарен аралдарын мекендеген, құтандар тұқымдасына жататын жойылып кеткен құс. С. Дюбуа 1674 жылы келтірген деректерінен ғана белгілі [7].
Foudia belloni —Мадагаскар аралын мекендеген, Өргіқұстар тұқымдасына жататын жойылып кеткен құс . Соңғы деректер 1671-72 жылдары қалдырылған[7].
Реюньон күйкентайы (Falco duboisi) —сұңқартәрізділер туысы, қаршыға тұқымдасына жататын құс. Родригес және Реюньон аралдарын мекендеген. Бұл аралдарда толығымен дерлік орман, реликтік фауна, соның ішінде родригес дәруіші мен реюньон күйкентайы жойылып кетті. Соңғы деректер 1671—1672 жылдарға жатады[7].
Реюньон қазы (Alopochen kervazoi) — үйрек тұқымдасына жататын, Реюньон аралын мекендеген құс. Бұл құстың тыстығының қазіргі жалғыз түрі — Ніл қазы. 21-ғасырда құрып кетті деп есептелінеді.[13]. 1671-72 жылдары соңғы деректер қалған[7].
Nycticorax mauritianus — құтандар тұқымдасына жататын, Маврикий аралдарын мекендеген құс. Алғаш рет Франсуа Легуа 1693 жылы жойылу алдында сипаттаған[7].
Маврикий қазы (Alopochen mauritianus) —үйректер тұқымдасының эндемик құсы. реюньон и ніл қаздарының жақын туысы. Реюньон қазы секілді колонистердің аулауынан аз уақыт ішінде жойылып кетті. Және колонистер әкелген шошқалар, мысықтар мен маймылдар бұл құстардың жерде орналасқан ұяларын бұзатын болған.1681 жылы олар Франсуа Легуаның сипаттамасы бойынша саны көп түрге жатқызылса, 1693 жылдың өзінде олар сирек кездесе бастаған.[14]. Соңғы рет нақты 1693 жылы ескеріледі.[7].
Маврикий үйрегі (Anas theodori) —үйректер тұқымдасының жойылып кеткен түрі. Маврикий мен Реюньон аралдарының эндемигі. бұд түрді Франсуа Легуа сипаттаған. Жойылу себептеріне шамадан тыс аулау мен басқа жақтардан әкелінген егеуқұйрықтар мен шошқалардың бұл құстардың ұяларын бұзуы жатады.[14]. 1693 жылдан кейін бұл құстар туралы деректер жоқ[7].
Threskiornis solitarius[15] — тырнақұтан тұқымдасына жататын, Реюньон аралының эндемигі болып табылған жойылып кеткен құс[16]. Бұл құс туралы алғашқы деректер 1613 жылға жатты және Додоның туысы ретінде қарастырылды. Ал соңғы рет деректерде 1705 жылы кездескен.[7].
Үлгі:Реюньон қызғылт кептері — кептерлер туысының жойылып кеткен түрі. Алғаш рет 1674 жылы С. Дюбуа сипаттаған. Кейіннен Л. Ротшильд оны алғашқы ашушысының құрметіне атаған.[17]. Соңғы деректер 1705 жылға жатады.[7].
Солтүстік Америка құрлығын мекен еткен жалғыз тоты құс. Солтүстік Америкада Солтүстік ДакотаданМисисипи мен Флорида ға дейін, 42° с. е. дейін таралған. Қақаған қыстарға жақсы төзе алған.
Аңшылардың аяусыз аулауынан жойылып кетті. Олардың бұлай аулануына тоты құстардың алқаптар мен ағаштарға зиянкелтіруінен деп түсіндіріледі. Соңғы тоты құс 1918 жылы зообақта өлді.
Теңіз немесе стеллер сиыры сүтқоректілердіңсирендер отрядына жатты. Олардың кейіпі ламантиндер мен дюгоньдарды еске салатан болғанымен, олардан әлдеқайда үлкен болған. Олар үлкен үйірмен су бетінде жүзіп, теңіз орамжапырағымен қоректенгендіктерінен теңіз сиыры деп аталған. Оладың өте дәмді әрі балық иісі шықпайтын болғандықтан тамақ ретінде кеңінен қолданылып, отыз-ақ жылдың ішінде санының көптігіне қарамай жойылып кеткен. Шыны керек, бұл түрді байқап қалған теңізшілердің куәлігі 1970 жылдарға дейін кездескен.
Стеллер суқұзғыны (Phalacrocorax perspicillatus) — ескекаяқтылар отряды, суқұзғындар тұқымдасы, суқұзғын туысына жататын құс. Бұл суқұзғынның бойы 70 см болған және ұшудың орнына пингвиндерге ұқсап қозғалған. Етінің дәмі стеллер сиырының дәмінен қалыспаған. Олар ұша алмағандықтан, жауларынан су арқылы ғана жауларынан қорғанған. Жақын маңда өтіп бара жатқан теңізшілер оларды оңай ұстап алып, тірідей сатуға алып кететін болған. Көбінесе бұл суқұзғындарды өздері де тамақ ретінде қолданған. Сондықтан ұсталып алынған мың суқұзғынның 200 ғана сатылатын болған. Жойылып кеткен уақыттары XIX ғасырдың ортасы болып табылады. Дегенмен, соңғы екі жұп стеллер суқұзғыны 1913 жылы байқалған деген деректер бар.
Адам әрекетінен жойылып кеткен жануарлардың тағы бір түрі кезеген кептер болып табылады. Бұрындары миллиондаған құсты тобырлары Солтүстік Америка аспанында ұшып жүрген. Тамақты көре сала бұл құстар шегірткелер секілді жемітерге, жаңғақтарға, жәндіктерге тарпа бас салып, тойған соң ұшып кететін болған. Бұл құстардың мұндай әрекеттері колонистердің ызаларын тудыратын. Сондықтан оларды колонистер өлтіре алғанынша өлтіретін. Кейін ор-шұңқырларға тастаған немесе иттерге тастап, тіпті жай лақтырып тастайтын болған. Оларды атудан жарыстар ұйымдастырылып, XIX ғасыр соңында пулеметтерді қолдана бастаған.[18]
Құрлардың жақын туысы болып табылатын бұл құсты негізінен дәмді еті үшін аулаған. Сонымен бірге олардың үй тайықтарының ауруларына қарсы иммунитеттері болмады. Cоңғы құр 1932 жылы осы түрді сақтап қалуға құрылған қорықта өлді.
Африканың оңтүстігін мекендеген Кваггатақ тұяқтылар отрядына жатқан. Алдында зебра секілді жолақтары болса, арты аттар секілді торы түсті болған. Бурлар квагганы оның берік терісі үшін аулаған. Квагга — қолға үйретіліп, жойылып кеткен жануарлардың бірі. Олар табындарды қорғауға арналған. Кваггалар басқа үй жануарларына қарағанда жақындап келе жатқан жыртқышты ерте сезіп, «куаха» деген секілді дыбыспен қожайынын ескертетіні үшін өз атауын алған. Соңғы квагга 1878 жылы өлтірілді.
Қанатсыз маймақ қом, «солтүстік жартышар пингвині» — ржанкатәрізділер тұқымдасы, чистик туысына жататын, ұша алмайтын, Атлант мұхитының солтүстік аралдарында ұялаған жойылып кеткен құс. Алдымен оларды еті мен мамығы үшін ауласа, кейін жойылу алдында тұрғанда коллекционерлерге сату үшін аулаған. Соңғы қанатсыз маймақ қом 1844 жылы Исландия маңындағы кішкентай арал маңында өлтірілді.
↑Bouton, Jacques («Père») (1640): Relation d’un établissement de francois depuis l’an 1635 en l’isle de Martinique, l’une des Antilles de l’Amerique, p.71-72.
↑Fuller Errol Extinct Birds — Penguin Books (England), 1987. — P. 148–149. — ISBN 0670817972.
↑Fuller, E. (2000). Extinct birds. Oxford University Press, Oxford.
↑ abҮлгі:Легуа, Франсуа (1708): Voyages et Avantures de François Leguat & de ses Compagnons, en Deux Isles Desertes des Indes Orientales, etc. 2: 71. Jean Louis de Lorme, Amsterdam. PDF fulltext
