Абайдың мемлекеттік тарихи және әдеби-мемориалдық қорық-мұражайы

Абайдың Жидебайдағы үйі

Әуезовтің Бөрілідегі үйі

Абай мен Шәкәрім кесенелері

Абайдың мемлекеттік тарихи және әдеби-мемориалдық қорық-мұражайы. Ең алғаш Әуезовтің ұсынысы бойынша, үкімет қаулысымен, Абайдың туғанына 95 жыл толуына орай 1940 жылы 16 қазанда Семей қаласында ашылған. 1940-1995 жылдары «Абайдың республикалық әдеби-мемориалдық мұражайы» деп аталды. Ақынның туғанына 150 жыл толуына байланысты ЮНЕСКО деңгейінде өткізілген мерейтойдың қарсаңында Семей өңіріндегі Абайға қатысты мәдени муражайлардың басы бір араға шоғырланып, Ахмет Риза медресесі мен мешіті мұражайдың қасына көшірілді, қалпына келтірілді. Жидебайдан 6400 га мөлшерде табиғи қорық аймағы белініп, 1990 жылы Абайдың мемлекеттік тарихи және әдеби-мәдени мемориалдық мұражайы болып қайта құрылды. Оған:

• Семей қаласындағы Абай мұражайы,
• Әуезов және Алаш арыстары мұражайы,
• Абайдың Жидебайдағы мұражай-үйі,
• Әуезовтің Бөрілідегі әдеби-мемориалдық мұражайы,
• Мақаншыдағы Әсет Найманбаевтың мұражайы,
• Көкбайдың мешіт-медресесі кешені қарайды.

Көрнекті әдебиет зерттеушісі, абайтанушы, ғалым, Қайым Мұхамедхановтың абайтану ғылымына, Абайдың ақын шәкірттері мұраларының зерттелуіне қосқан үлесі ұшан-теңіз. Сондай-ақ, ғалымның қоғамдық қызметтері де ғалымдық қарым-құлашының кеңдігін даралайды. Соның бірі – 1940 жылы Семей қаласында Абайдың әдеби-мемориалдық мұражайын ұйымдастырудағы еңбектері. М.Әуезовтің тікелей араласуымен ашылған мұражайдың ұйымдастырылу, қалыптасу ісіне Абайдың өз тәрбиесінде болған немере інісі Әрхам Кәкітайұлы мен мен Қ.Мұхамедханов белсене араласады. Бүгінде кемерленіп қанатын кеңге жайған мұражайдағы экспонаттар мен ұлы ақын жайындағы естеліктер, қолжазбалардың жиналуына мол еңбек сіңірді. Мұражайдағы ұлы ақынның өмірі мен шығармашылығына қатысты құнды заттар, қолжазбалар мен құжаттарды жинастырудың маңызды бөлігі Қ.Мұхамедхановтың үлесіне тиесілі. Осы әдеби қорықты абайтану саласының ғылыми орталығына айналдыру ғалымның табандылығымен жүзеге асты. Бұған дәлел ретінде мұражайдың 1940-41 жылдарда жүргізген істерінің есебін ұсынамыз: «Научная работа по темам: По теме бытовая обстановка жизни Абая преступлено и составлено актов по бытовой обстановке дома №183 по проспекту Абая в последние годы жизни в нем жил Абай (Исхаков, Аккерман); По теме «Литературная школа Абая» тов. Мухамедханов собирал большие материалы по Арипу и это будут изданы в текущему году. Это будет первый научный труд работников Абая 1941 г.». Бұл – ақын атындағы мұражай үйінде алғашқы ғылыми зерттеудің негізін салған Қ.Мұхамедханов екенін айғақтайтын құжат. Мұражай тарихында алғашқы ғылыми еңбектің ізін сала отырып, баспасөз беттерінде мақалаларын да жариялай бастады. «Абайдың әдеби мектебі» деген атпен 1945 жылы Ақылбайдың «Дағыстан», «Зұлыс», Мағауияның «Медғат-Қасым», «Еңлік-Кебек», Әубәкір мен Әріптің шығармашылық өмірлеріне арналған мақалалары жарық көреді. Әдебиет: Смағұлова, А. Қ.Мұхамедханов және Абай мұражайы // Семей таңы. - 2009. - 18 маусым.

Мұражай-қорықтың құрылуына Т. Ибрагимов көп еңбек сіңіріп, қазіргі қалпына келтіруге елеулі үлес қосты. Мұражайда Абайдың өмірі мен шығармашылық қызметіне және қазақ елінің тарихы мен этнографиясына қатысты құнды мұрағаттар (архивтер), заттай айғақтар, сирек қолжазбалар, суреттер, көркемсуреттер, кино, дыбыс (фоно) таспалары, мемориалдық дүниелер, соның ішінде Н. Долгополов арқылы Семейдің өлкетану мұражайына тапсырылған Абайдың өзі жинаған экспонаттар орын алған. Мұнда Әуезов өткізген экспонаттар мен қолжазбалар, жазушының дауысы жазылған үнтаспа сақтаулы. Жалпы алғанда мұражай-қорықтың қорында 20 мыңға жуық экспонат бар.