Абайдың этнографиялық лексикасы

Этнографиялық лексика. Абай ортасының әлеуметтік-экономикалық кескін-келбеті, ол өмір сүрген сол тұстас дәуірдің киім үлгісі, салт-сәні, даламыздың даналығы мен заң-дәстүрі, ақынның «соқтықпалы соқпақсыз» өмір жолы оның кейінгі ұрпаққа, келешекке мирас еткен енегелі өлең үлгілерінен, қарасөздерінен, әсіресе, шығармаларының лексикасынан анық, айқын көрінеді. Ақын туындыларының этнографиялық лексикасын халқымыздың 19 ғасырдың 2-жартысындағы заттай-рухани мәдениетінің, көшпелі тұрмыстың кейіп-кескінінің көркем көрінісі десе болады. Ол елінің елу жыл бойындағы тірлік-тынысын көрсету арқылы танымдық та, тағылымдық та мәні ерекше этнография-мәдени көрінісін кең келемде алғаш рет хатқа түсірді. Оны іштей саралап, ірі-ірі үш салаға бөлуге болады: заттай мәдениет атаулары, рухани мәдениет атаулары және халықтық метрологиямен сабақтас ұғым атаулары. Абай шығармаларындағы осы үш сала этнографиялық лексика тұрмыстық түрлі сөз қолданыстардың қай-қайсысы да елдің ежелгі тарихымен, әр алуан көне дәстүрлерімен тығыз байланысты. Осы тұрғыдан алғанда заттай мәдениет лексикасының езі іштей бірнеше тақырыпқа жүйеленіп кетеді.

• Киім-кешек атаулары: шидем, кемер, оқалы тон, кәмшат бөрік, күләпара, күлдәрі, жырым балақ жарғақ шалбар, шекпен, мықшима былғары етік, киіз байпақ т. б. ;
• әсемдік және мата бұйымдарына қатысты атаулар: бергек, кісе, шақпақ, дәндәку, қақтаған күміс, сүрме, шолпы, жыға, қамқа, масаты, меруерт, торғын, торқа, бөз, саң;
• қару-жарақ атаулары: шоқпар, сауыт, дулыға, қанжар, тоқпақ, сойыл, иген жақ т. б.;
• баспана және үй мүлкі атаулары: ықтырма, қос, сабау, шарайна, таспа, шуда жіп, жабағы, жарғақ жастық, бақыр, шонтай, шөншік, малма, пыстан, мыс, қазан т. б.;
• қолөнер кәсібіне,ер-тұрман, ат әбзелдері: кісен, ноқта, қалмақы үзеңгі, биік қасты ер, жіп шідер, сабау қамшы, қанжыға;
• аңшылықпен ұсталыққа қатысты этнографиялық атаулар: көрік, дүкен, томаға, тұзақ, кесте, кестеші, ою, өрнек салу, біз, темір шетік.

Заттай мәдениетке байланысты келтірілген осы атаулардың дені ездерінің тікелей ұғымының сыртында тарихи лексологиямен байланысты аса маңызды деректік те қызмет атқарады.

Абай шығармаларының этнографиялық лексикасының ендігі бір үлкен көрінісі рухани мәдениет атауларынан тұрады. Бұларды да іштей бірнеше түрге бөлуге болады. Қазақ халқының бұрынғы экономикалық-әлеуметтік өмірімен,

• ел басқару жүйесімен байланысты қалыптасқан атауларға: ақшомшы, кірелеу қойма қою, мәліш сауда, башалшік, қазы уәзір, барымта, шар салу, атшабар, дүре, ылау, елубасы, жүгіну, жатақ, ояз, сұлтан, старшын, күң, құл, малай т. б. жатқызуға болады;
• салт-дәстүрге, әдет-ғұрыпқа қатысты лексикалық топтар: қалың беру, үкі тағу, тумар тағу, шілдехана, жыртыс салу, қыз таныстыру, көрімдік, жар-жар, беташар, қынаменде, алты жақсы, сыбаға, наурыздама қылу;
• түрлі ырым-жырымға, діни сенім-нанымға, аңыз-ертегілерге қатысты этнографиялық сез қолданыстар: айдаһар, дию, жалмауыз, самұрық, пір, періште, шаман, диуана, зекет, шыраққа табыну, отқа табыну, шырақ жағу, ораза түту, тасбиқ, тұмар, дұға, қыдыр т. б.;
• халықтық метрологиямен байланысты межемелшер атаулары: түстік, күндік, кештік, жаңа мүшел, ар шөпке, ділдә, уыс. б. Абай тілінің этнографиялық лексикасынан мұндай тарихтық, танымдық мәні мол атаулар кептеп кездеседі.