Алақұш Тегін

Алақұш Тегін Құри немесе Алақұш Дигит Құри^[1] (парсы: اولاقوشتیکین قوری‎, Alāqūsh Tīkīn Qūrī; қыт. 阿剌兀思剔吉忽里, Āláwùsī Tījí Hūlǐ; қайтыс болған жылы — 1211) — оңғұттар тайпасының көсемі және Шыңғыс ханның одақтасы болған.

Биографиясы

Ол түркі тектес несториан билеуші болған және алғаш рет тарихи деректерде 1203 жылы Найман ханы Таян хан онымен байланысқа шыққанда аталады. Екеуінің мәдениеті мен діні ұқсас еді. Наймандар Шыңғыс ханға қарсы одақ құруды көздеп жатқан кезде, Алақұш жасырын түрде Йоханнан есімді елшіні Темүжінге жіберіп, туып келе жатқан қауіп-қатерлер туралы хабарлаған.^[2] 1204 жылы Таян хан өлтірілді, ал Алақұш Тегін Шыңғыс ханмен одақ құрды, оған адалдық танытып, 1207 жылы Шыңғыс ханның қызы Алахай Бекиді ұлы Бұян Шыбанға некелеп алды.^[3]

Моңғолдардың Солтүстік Қытайға жорығы кезінде, Алақұш Шыңғыс ханға көмектесіп, Цзин әулетіне қызмет етіп жүрген кезінде күзеткен Ұлы Қытай қорғанының өткелін тапсырып берген. Алайда, кейінірек 1211 жылы Өңгүттер Шыңғыс ханға қарсы көтеріліс жасап, Алақұш пен оның ұлын өлтірді. Ақыры көтеріліс басылған соң, Шыңғыс хан арба дөңгелегінен биік барлық Оңғұт ерлерін өлтіруге бұйрық берді, бірақ Алақұштың жиені Шигү (қытайша Чжэнго) мен Алақай Бике оны райынан қайтарды. Сөйтіп, тек кісі өлтіруге себепші болғандар мен олардың отбасылары ғана жазаланды. Кейін Алақай Бике Шигүге күйеуге шықты.^[4]

1305 жылы Юань әулетінің Чэнцзун императоры Алақұшқа қайтыс болғаннан кейін Гаотан патшасы (高唐王) деген атақ берді.

Жанұясы

Алақұштың ұрпақтары Бөржігін әулетімен некелесуді жалғастырып, бірнеше ұрпақ бойы империя ішінде ерекше мәртебеге ие болып отырды:

Бұян Шыбан (қайтыс болды 1211) — Алақай Бехиге үйленген;
Бояохэ — 1225 жылы левират бойынша Алақайға үйленді;
Күн Бұқа (君不花), Чжунсян ханзадасы — Гүюктің қызы Елмиш хатунға үйленген; Сун мемлекетіне қарсы шапқыншылықта қайтыс болды;
Нанцядай, Чжунле ханы — Боржығын әулетінен Елянчжен ханшайымға үйленген;
Көліншек, Чжао Кансидің ханы — Бүрінің немересі, Ұйғыр ханшайымға үйленген;
Антонг — (толық мәлімет жоқ);
Ай Бұқа (愛不花) — Құбылай ханның қызы, Чжао мемлекетінің Ұлы ханшайымы Юэлеге үйленген;
Жорж (Көргіс, 闊里吉思), Гаотан ханзадасы — Цидің Аға ханшайымы Құтадмішке (Жэньцзиннің қызы), кейін Темір ханның қызына (Чжао ханшайым) үйленген; 1298 ж. қайтыс болды;
Жон (Шуань, 朮安) — Гаммаланың қызы Аратнабалаға үйленген (Гаммала — Жэньцзиннің ұлы, 1263–1302);
Есен Қаймыш — бала кезінде қайтыс болған;

Жоханнан (Шухунан, 朮忽難), Гаотан ханзадасы: Құрудай ханзаданың қызы Емиянганчжен ханшайымға үйленген (Құрудай — Шыңғыс ханның алтыншы ұлы Хүлгеннің немересі); Дармабаланың немересі Найла Бұқаның қызы Ашитулу ханшайымға үйленген;

Арыбадей — Вэй князьдігінің ханзадасы Ванцзенің қызы Нулун ханшайымға үйленген (Мөңкенің шөбересі);
Бижахия ханшайым — Гаммалаға тұрмысқа шыққан (дерек қажет);
Еліуан ханшайым — Маңғала ұлы Алтан Бұқаға тұрмысқа шыққан (дерек қажет);
Құтлық ханшайым — Құрудай ұлы Ебүгенге тұрмысқа шыққан (дерек қажет);
Йер Бұқа (拙里不花) — Юньнань өлкесінің губернаторы болған;
Констанция (Құштанз, 火思丹) — Өгедей ханның шөбересі Булоучу ханзаданың ұлы Чжухужен ханзадасына тұрмысқа шыққан.

Дереккөздер

↑ Atwood Christopher P. Rashīd al-Dīn's Ghazanid Chronicle and Its Mongolian Sources — Brill. — P. 61. — ISBN 978-90-04-43821-7.
↑ Grousset René Conqueror of the World — Orion Press. — P. 146, 186, 190. — ISBN 978-0-670-00343-3.
↑ Hope Michael Power, politics, and tradition in the Mongol Empire and the Ilkhanate of Iran — Oxford. — P. 40. — ISBN 978-0-19-108107-1.
↑ Zhao George Qingzhi Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty — Peter Lang. — P. 156–161. — ISBN 978-1-4331-0275-2.

[1] Atwood Christopher P. Rashīd al-Dīn's Ghazanid Chronicle and Its Mongolian Sources — Brill. — P. 61. — ISBN 978-90-04-43821-7.

[2] Grousset René Conqueror of the World — Orion Press. — P. 146, 186, 190. — ISBN 978-0-670-00343-3.

[3] Hope Michael Power, politics, and tradition in the Mongol Empire and the Ilkhanate of Iran — Oxford. — P. 40. — ISBN 978-0-19-108107-1.

[4] Zhao George Qingzhi Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty — Peter Lang. — P. 156–161. — ISBN 978-1-4331-0275-2.

[1]

[2]

[3]

[4]