Албандық озық жауынгерлердің жырлары
Албандық озық жауынгерлердің жырлары (алб. Këngë Kreshnikësh немесе Cikli i Kreshnikëve) — албан халық поэзиясының дәстүрлі циклінің бөлігі болып табылады. Әндердің сөздері XVII-XVIII ғасырларда қалыптасып, албан бардтары арқылы ауызша жеткізілген. Алғаш рет XX ғасырдың бірінші жартысында францискандық монахтар Стефан Гечови мен Бернардин Палай жазбаша түрде жазып алған. Палай 1937 жылы оларды Албанияда бірінші болып басып шығарды. Қазіргі Еуропада бардтардың жаттаған әндерін орындау дәстүрі әлі күнге дейін тек Албанияда сақталған.
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Әндер оңтүстік славяндық ортада пайда болды және албандарға берілді (кейбір зерттеушілер олар оралды деп айтады).[1] Зерттеулер көрсеткендей, бұл әндердің барлығы 17-18 ғасырлардан шыққан және албан бардтары арқылы ауызша тараған.[2] Сюжеттер славяндық Босниядан шыққанымен, бұл әндер серб-хорват тілінен жасалған аударма ғана емес, өйткені олар уақыт өте келе Албанияның солтүстігінде өңделген.[3]
Екінші дүниежүзілік соғысқа дейінгі зерттеулер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Францисктік діни қызметкер Стефан Гедови алғаш рет албан канунын (әдет-ғұрып заңы) жинап, оны жазбаша түрде бекітті. Бұдан басқа, ол майдангер жауынгерлер Элси және Мэти-Хек, 2004, б. xi. 1919 жылдан бастап рев. Бернандин Палай Гетчовының ісін жалғастырды. Гетчови де, Палай да бардтармен кездесіп, әндерін жазып алу үшін жаяу жол жүрді. Këngë Kreshnikësh dhe Legenda (Жетекші жауынгерлер мен аңыздардың әндері) алғаш рет 1937 жылы, Гехови қайтыс болғаннан кейін жарық көрді, кейінірек Visaret e Kombit (Ұлт қазынасы) журналына енгізілді.
Сонымен қатар Албаниямен қатар югослав ғалымдары Санджак пен Боснияның сауатсыз бардтарының әндеріне қызығушылық танытты.[4] Бұл зерттеулер Гарвард университетінің гомер ғалымы және ғалымы Милман Парри мен оның сол кездегі көмекшісі Альберт Лордтың назарын аударды. Парри мен Лорд бір жыл бойы Боснияда (1934-1935) болды және олар бірге 12 500 ән мәтінін жазды.
Әндерін жазған бес бардтың төртеуі албандар болды: Ульянин Салих, Джемал Зогич, Сүлейман Макич және Әлия Фюланин. Бұл әншілердің барлығы Нови-Пазар мен Санджактан болды және олар албан және серб-хорват тілдерінде бірдей әндерді шығара алды.
1937 жылы, Парри қайтыс болғаннан кейін көп ұзамай Лорд Албанияға сапар шегіп, албан тілін үйрене бастады және албандардың қаһармандық эпостарын жинау үшін бүкіл елге саяхат жасады. Го жазбалары қазір Гарвард университетінің Милман Парри жинағында. Жаратқан Ие олардың ісі туралы былай деп жазды:[5]
«Нови-Пазарда жүргенде Парри екі тілде ән шырқайтын әншілердің бірінен бірнеше албан әндерін жазды. Бұл әндерді сүйемелдеу үшін қолданылатын музыкалық аспап гусле (алб. lahuta). Албан тіліндегі строфа серб тіліндегі он буынды өлеңнен қысқа, сондықтан қарабайыр рифмалар жиі қолданылады. Осы екі тіл арасындағы формулалар мен дәстүрлі үзінділердің алмасуын зерттеу нәтижелі болары анық: алдымызда ауызша поэзияның бір тіл тобынан екінші тіл тобына өтетіндігінің тамаша мысалы бар. Алайда 1935 жылы көп материал жинауға, албан тілін үйренуге уақытымыз жетпей қалды. 1937 жылдың жазында Дубровник қаласында болғанымда албан тілін үйренуге мүмкіндік туып, сол жылдың қыркүйек және қазан айларында Шкодерден Солтүстік Албанияның тауларына және Кукес, Құдай, Тети, Абат және Тропое қалаларының жанынан өтіп, оңтүстік бағытпен кері қайтып келеді. Мен жүзге жуық сюжеттік композицияларды жинадым, олардың көпшілігі қысқа болғанымен, бірнешеуі бес жүзден мың жолға дейін болатын. Серб-хорват және албан дәстүрлеріне ортақ әндер бар екенін және югослав поэзиясының Музо, Холили Хрнйка және Әлия Йерзелес сияқты бірқатар мұсылман батырлары Албанияда да белгілі екенін білдік. Екі дәстүрдің нақты қандай байланысы бар екенін нақты айта алмас бұрын, бұл салада әлі көп нәрсені көру керек ».
Тағыда қараңыз[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Elsie & Mathie-Heck, 2004, From this and from conspicuous Slavic terms in some of the songs, it would seem evident that we are dealing with the body of oral material which, probably after centuries of evolution, crystallized in a southern Slavic milieu and which was then transmitted by bilingual singers to (some would say back to) an Albanian milieu., p. xvi
- ↑ Elsie & Mathie-Heck, 2004, p. v
- ↑ Elsie & Mathie-Heck, 2004, Despite transmission from a Bosnian Slav milieu, the Songs of Frontier Warriors are by no means simply translations of Serbo-Croatian epic verse, p. xvii
- ↑ Elsie & Mathie-Heck, 2004, p. xii
- ↑ Elsie & Mathie-Heck, 2004, pp. xii-xiii