Алеуттер

Алеуттер (өз атауы унанган) — АҚШ-тың байырғы халықтарының бірі. Алеут аралдарында, Аляска түбегінде, соған жапсарлас аралдарда, Ресейге қарасты Командор аралдарында (550 адам) тұрады. Жалпы саны 6 мың (1996).

Тілі

Үлкен моңғол нәсілінің арктикалық (эскимос) бұтағына жатады. Тілі алеут-эскимос шоғырын құрайды. Ағылшын, орыс тілдерінде сөйлейді. Ертеде Азиядан келіп қоныстанған. Диалектілері: унадашкиндік (шығыс), аткиндік (орталық), аттуандық (батыс).

Діні

Православтық христиан дінін ұстанады. Дәстүрлі діндері - анимизм, ата-баба аруағына сиынған. Шаманизм кең таралған.

Тарихы

Алеуттердің ата-бабалары 10-12 мыңдай жыл бұрын Азиядан Америкаға қоныс аударған. Алеут атауы 1747 ж. орыс теңізшілері Алеут аралдарын ашқаннан кейінгі құжаттарда алғаш рет кездеседі. 1799 жылдан Алеут аралдары және оған кіретін Алясканың бір бөлігі Ресей-Америка компанияларының қарамағанда болды. 1867 ж. Алеут аралдары мен Аляска АҚШ-қа сатылды. Қазіргі кезеңде Ресейлік алеуттер ассимиляцияға ұшырауда, ал америкалық алеуттер өз тілдерін, мәдениетін сақтаған.

Кәсібі

Дәстүрлі шаруашылығы – теңіз хайуанаттарын (теңіз мысығы, сивуч, капан) аулау, балықшылық. Аңшылық құралдарын тастан, сүйектен жасады, көп ескекті байдаркалармен жүзеді. Қоныстары теңіз жағалауларында орналасқан. Өзен бойларына үш-төрт жер үйден тұратын мекенжайлар жиі кездеседі. Оларды жағадағы ағаштардан жасап, төбесін құрғақ шөппен, аң терілерімен жабады. Шатырына кіріп-шығу үшін бірнеше төрт бұрышты қуыстар қалдырылады. Жартылай жер үйлерде 10-нан 40 отбасына дейін тұрады. Жазда оңаша жеке жайларға орналасады.
Қазіргі алеуттер АҚШ-та балық сүрлеу кәсіпорындарында жалданып жұмыс істейді. 1970-жылдары шаруашылық қызмтін үйлестіретін алеут аймақтық корпорациясы құрылды. Шаруашылықтың мал өсіру, бақша өсіру секілді жаңа түрлері пайда болды.

Дәстүрлі киім киген алеуттер

Мәдениеті

Алеуттерде өзіндік ою-өрнек өнері дамыған. Ирокездермен туыстас. Ұлттық киімдері: парка – теңіз мысығы терісінен тігілген тұйық тон, кампейка – теңіз хайуандары ішегінен жасаған күрте, аяқ киімі – теңіз хайуанаттары терісінен тігілген – торбастар.
Негізгі тамақтары: теңіз хайуанаттары, құс, балық еттері. Қазіргі уақытта теңіз мысықтарын (күзен) асыраумен, мал өсірумен, бақша егумен айналысады.

Қазақстандағы алеуттер

Алеуттер Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы алеуттердің саны:

• 1970 жылы - 1 адам;
• 1979 жылы - 9 адам;
• 1989 жылы - 6 адам;
• 1999 жылы - 8 адам;
• 2009 жылы - 4 адам.

Дереккөздер

Қазақ энциклопедиясы