Алтайлықтар

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Алтайлықтар
Altais.jpg
Ең көп таралған аймақтар
 Ресей

79 773 (2010)

 Қазақстан

210 (2013)

Тілдері

алтай тілі

Діні

христиандық (православие, баптистер)

АлтайлықтарРесей-дің Алтай Республикасының байырғы халқы. Өз атаулары — алтай кижи. Түркі тектес халық. Хакас пен қырғыз тілінің аралық тіліне ұқсайтын тілде сөйлейді. Алайда бұл тілде моңғол тілінің әсері басым.

Этникалық және этнографиялық топтары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Алтайлықтардың 2 негізгі этнографиялық тобы:

Дәстүрлі киім киген алтайлық (ерлер)
  • Оңтүстік алтайлықтар (алт. алтай-кижи - алтай адамы) немесе алтайлықтар. Оңтүстік-алтай тілінде (1948 жылға дейін ойрат тілі деп аталған) сөйлетіндер. Этнографтар оұтүстік-алтай тілін түркі тіліндерінің қырғыз-қыпшақ тобына жатқызады.

1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін орыстардың ортасында "алтай татарлары" атауы кеңінен қолданған.

  • Cолтүстік алтайлықтар

Этнографтар солтүстік-алтай тілін түркі тілдерінің солтүстік-алтай тобына, ал кейбір ғалымдар түркі тілдерінің хакас тобына жатқызады.

Революция алдындағы әдебиеттерде солтүстік-алтайлықтарды (тубаларды) "черневые татары" деп атаған.

Ғалымдар оңтүстік және солтүстік-алтайлықтардың тілін, мәдениетін, тұрмысын, антропологиясын салыстыра отырып үлкен айрмашылықтарды байқамаған.

Алтайлықтардың әдеби тілі оңтүстік-алтайлық тілдің негізінде қалыптасқан.

Генетикалық қоры[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Гаплотоптар Кездесу жиілігі %
Солтүстік Оңтүстік
Горно-Алтайск (N = 20) Курмач-Байгол (N = 11) Турочак (N = 19) Бешпельтир (N = 43) Кулада (N = 46) Кош-Агач (N = 7)
C3 x M77 2,17 (1) 14,28 (1)
C3c 2,17 (1)
D x M15 10,87 (5) 14,28 (1)
E 2,33 (1)
F* 6,98 (3) 2,17 (1)
I1a 2,33 (1)
I1b 2,33 (1)
J2 5,00 (1) 4,65 (2) 4,35 (2)
K* 18,18 (2) 10,53 (2) 2,17 (1)
N* 10,87 (5)
N2 10,00 (2) 4,65 (2) 28,57 (2)
N3a 15,79 (3) 2,33 (1) 2,17 (1)
O3 10,53 (2) 9,30 (4) 4,35 (2) 14,28 (1)
P* 2,33 (1)
Q* 20,00 (4) 63,64 (7) 26,32 (5) 4,65 (2) 4,35 (2)
R1* 15,00 (3)
R1a1 50,00 (10) 18,18 (2) 36,84 (7) 58,14 (25) 52,17 (24) 28,57 (2)
R1b3 2,17 (1)
H 0,7105 ± 0,0848 0,5818 ± 0,1420 0,7895 ± 0,0573 0,6545 ± 0,0801 0,7111 ± 0,0682 0,9048 ± 0,1033
0,7510 ± 0,0406 0,6941 ± 0,0518
H YSTR 0,9368 ± 0,0354 0,8909 ± 0,0918 0,9542 ± 0,0301 0,9415 ± 0,0301 0,9691 ± 0,0125 1,0000 ± 0,0764
0,9281 ± 0,0290 0,9554 ± 0,0123

Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Шамандық. 20-ғасырға дейін күшпен христиан дініне енгізілді.

Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

552 ж. Алтай түркілері өз мемлекетін құрып, астанасын Орхонға көшірді. 9-12 ғасырлар аралығында бұл өңірде Енисей қырғыздары, қидандар, моңғолдар т.б. билік құрды. 13-ғасырдан бастап Шыңғыс хан негізін қалаған түркі-моңғол ұлыстарының құрамына кірді. 17-18-ғасырларда олардың негізгі бөлігі жоңғар хандығына бағынды. 18-ғасырдың басында кейбір тайпалар орыс бодандығын қабылдай бастады. 19-ғасырда Ресей империясының отарлық езгісінде болды. 1918-1922 жылдар аралығында Таулы Алтай жерінде Кеңес өкіметі орнады. 1922 жылы РКФСР құрамында Ойрат автономиялық облысы құрылды. Ол 1948 ж. РКФСР-дың Алтай өлкесіндегі Таулы Алтай автономиялық облысы деп аталды. 1990 жылы Таулы Алтай АКСР-інің мемлекеттік тәуелсіздігі жарияланды және Алтай өлкесінің құрамынан бөлініп шықты.

Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Солтүстік Алтайлықтардаң дәстүрлі кәсібі - мал шаруашылығы, аң аулау, аздап егіншілік, балық аулау, ұсталық. Сонымен қатар - сырмақ басу, басқұр өру, алаша, кілем тоқу, тері илеп, зерлеу, кесте тігу. Оңтүстік Алтайлықтардың дәстүрлі кәсібі - ірі қара өсіру, тайгадан, даладан аң аулау, арпа егу. Дәстүрлі баспанасы - қабырғасы жерден жартылай көтерілген жертөлелер мен ағаш үйлер. Алтайлықтар сан ғасыр бойы киіз үйде тұрып келді.

Дәстүрлі киім киген алтайлық (әйелдер)

Мәдениеті[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Алтайлықтардың бай ауыз әдебиеті бар. Ауыз әдебиетінің нұсқалары 19-ғасырдың екінші жартысынан қағаз бетіне түсіріле бастады.
Ұлттық киімдері: ерлер - ұзын жеңді жейде, кең балақты шалбар, қыста қойдың терісінен жасалған тон. Әйелдер - ұзын жеңді көйлек, халат немесе тон, бастарына орамал тартқан.
Ұлттық тағамдары еттен (қазы-қарта, жөргем т.б.), сүттен (айран, құрт, қымыз т.б.) және дәнді-дақылдардан тұрады.

Қазақстандағы алтайлықтар[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Алтайлықтар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы алтайлықтардың саны 210 адам (2013).[1]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 97-бет ISBN 978-601-7472-88-7