Алтайлықтар
| Алтайлықтар | |
 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
|---|---|
 Ресей |
79 773 (2010) |
 Қазақстан |
210 (2013) |
| Тілдері | |
| Діні | |
Алтайлықтар — Ресей-дің Алтай Республикасының байырғы халқы. Өз атаулары — алтай кижи. Түркі тектес халық. Хакас пен қырғыз тілінің аралық тіліне ұқсайтын тілде сөйлейді. Алайда бұл тілде моңғол тілінің әсері басым.
Этникалық және этнографиялық топтары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Алтайлықтардың 2 негізгі этнографиялық тобы:
- Оңтүстік алтайлықтар (алт. алтай-кижи - алтай адамы) немесе алтайлықтар. Оңтүстік-алтай тілінде (1948 жылға дейін ойрат тілі деп аталған) сөйлетіндер. Этнографтар оұтүстік-алтай тілін түркі тіліндерінің қырғыз-қыпшақ тобына жатқызады.
1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін орыстардың ортасында "алтай татарлары" атауы кеңінен қолданған.
- Cолтүстік алтайлықтар
Этнографтар солтүстік-алтай тілін түркі тілдерінің солтүстік-алтай тобына, ал кейбір ғалымдар түркі тілдерінің хакас тобына жатқызады.
Революция алдындағы әдебиеттерде солтүстік-алтайлықтарды (тубаларды) "черневые татары" деп атаған.
Ғалымдар оңтүстік және солтүстік-алтайлықтардың тілін, мәдениетін, тұрмысын, антропологиясын салыстыра отырып үлкен айрмашылықтарды байқамаған.
Алтайлықтардың әдеби тілі оңтүстік-алтайлық тілдің негізінде қалыптасқан.
Генетикалық қоры[өңдеу | қайнарын өңдеу]
| Гаплотоптар | Кездесу жиілігі % | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Солтүстік | Оңтүстік | |||||
| Горно-Алтайск (N = 20) | Курмач-Байгол (N = 11) | Турочак (N = 19) | Бешпельтир (N = 43) | Кулада (N = 46) | Кош-Агач (N = 7) | |
| C3 x M77 | – | – | – | – | 2,17 (1) | 14,28 (1) |
| C3c | – | – | – | – | 2,17 (1) | – |
| D x M15 | – | – | – | – | 10,87 (5) | 14,28 (1) |
| E | – | – | – | 2,33 (1) | – | – |
| F* | – | – | – | 6,98 (3) | 2,17 (1) | – |
| I1a | – | – | – | 2,33 (1) | – | – |
| I1b | – | – | – | 2,33 (1) | – | – |
| J2 | 5,00 (1) | – | – | 4,65 (2) | 4,35 (2) | – |
| K* | – | 18,18 (2) | 10,53 (2) | – | 2,17 (1) | – |
| N* | – | – | – | – | 10,87 (5) | – |
| N2 | 10,00 (2) | – | – | 4,65 (2) | – | 28,57 (2) |
| N3a | – | – | 15,79 (3) | 2,33 (1) | 2,17 (1) | – |
| O3 | – | – | 10,53 (2) | 9,30 (4) | 4,35 (2) | 14,28 (1) |
| P* | – | – | – | 2,33 (1) | – | – |
| Q* | 20,00 (4) | 63,64 (7) | 26,32 (5) | 4,65 (2) | 4,35 (2) | – |
| R1* | 15,00 (3) | – | – | – | – | – |
| R1a1 | 50,00 (10) | 18,18 (2) | 36,84 (7) | 58,14 (25) | 52,17 (24) | 28,57 (2) |
| R1b3 | – | – | – | – | 2,17 (1) | – |
| H | 0,7105 ± 0,0848 | 0,5818 ± 0,1420 | 0,7895 ± 0,0573 | 0,6545 ± 0,0801 | 0,7111 ± 0,0682 | 0,9048 ± 0,1033 |
| 0,7510 ± 0,0406 | 0,6941 ± 0,0518 | |||||
| H YSTR | 0,9368 ± 0,0354 | 0,8909 ± 0,0918 | 0,9542 ± 0,0301 | 0,9415 ± 0,0301 | 0,9691 ± 0,0125 | 1,0000 ± 0,0764 |
| 0,9281 ± 0,0290 | 0,9554 ± 0,0123 | |||||
Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Шамандық. 20-ғасырға дейін күшпен христиан дініне енгізілді.
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
552 ж. Алтай түркілері өз мемлекетін құрып, астанасын Орхонға көшірді. 9-12 ғасырлар аралығында бұл өңірде Енисей қырғыздары, қидандар, моңғолдар т.б. билік құрды. 13-ғасырдан бастап Шыңғыс хан негізін қалаған түркі-моңғол ұлыстарының құрамына кірді. 17-18-ғасырларда олардың негізгі бөлігі жоңғар хандығына бағынды. 18-ғасырдың басында кейбір тайпалар орыс бодандығын қабылдай бастады. 19-ғасырда Ресей империясының отарлық езгісінде болды. 1918-1922 жылдар аралығында Таулы Алтай жерінде Кеңес өкіметі орнады. 1922 жылы РКФСР құрамында Ойрат автономиялық облысы құрылды. Ол 1948 ж. РКФСР-дың Алтай өлкесіндегі Таулы Алтай автономиялық облысы деп аталды. 1990 жылы Таулы Алтай АКСР-інің мемлекеттік тәуелсіздігі жарияланды және Алтай өлкесінің құрамынан бөлініп шықты.
Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Солтүстік Алтайлықтардаң дәстүрлі кәсібі - мал шаруашылығы, аң аулау, аздап егіншілік, балық аулау, ұсталық. Сонымен қатар - сырмақ басу, басқұр өру, алаша, кілем тоқу, тері илеп, зерлеу, кесте тігу. Оңтүстік Алтайлықтардың дәстүрлі кәсібі - ірі қара өсіру, тайгадан, даладан аң аулау, арпа егу. Дәстүрлі баспанасы - қабырғасы жерден жартылай көтерілген жертөлелер мен ағаш үйлер. Алтайлықтар сан ғасыр бойы киіз үйде тұрып келді.
Мәдениеті[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Алтайлықтардың бай ауыз әдебиеті бар. Ауыз әдебиетінің нұсқалары 19-ғасырдың екінші жартысынан қағаз бетіне түсіріле бастады.
Ұлттық киімдері: ерлер - ұзын жеңді жейде, кең балақты шалбар, қыста қойдың терісінен жасалған тон. Әйелдер - ұзын жеңді көйлек, халат немесе тон, бастарына орамал тартқан.
Ұлттық тағамдары еттен (қазы-қарта, жөргем т.б.), сүттен (айран, құрт, қымыз т.б.) және дәнді-дақылдардан тұрады.
Қазақстандағы алтайлықтар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Алтайлықтар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы алтайлықтардың саны 210 адам (2013).[1]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 97-бет ISBN 978-601-7472-88-7
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |