Алтын Орда хандарының тізімі
Бұл — Жошы Ұлысының, кейінгі белгілі атауымен Алтын Орда хандарының толық тізімі. Бұл тізімде Алтын Орданың оң (батыс) қанаты мен сол (шығыс) қанаты көрсетілген. Бұл қанаттар шартты түрде Көк Орда және Ақ Орда деп аталған. Көк Орданың хандары көбінесе Алтын Орданың негізгі билеушілері болып есептеледі, бірақ Алтын Орданың кейінгі кезеңдеріндегі көптеген билеушілер Ақ Ордадан шыққан. Қалыптасқан дәстүр бойынша, бұл тізім: 1227 жылы Шыңғыс ханның өлімінен басталып, 1502 жылы Қырым хандығының Сарай қаласын талқандауына дейінгі кезеңді қамтиды. Бұл кезеңнің уақыты мен шежіресіне қатысты мәліметтер көбінесе толық емес немесе бір-біріне қайшы келеді. Нақты түсіндірмелер мен қосымша мәліметтер мақаладағы екінші бөлімдегі тізімдерде және әрбір ханға арналған жеке мақалаларда берілген.
| Батыс қанат (Көк Орда) Батудың ұлысы |
Шығыс қанат (Ақ Орда) Орда Ежен ұлысы | |||
|---|---|---|---|---|
| Жошы хан Шыңғыс хан тағайындаған Шығыс және Орталық Азиядағы ұлыс билеушісі ретінде 1207–1227 жылдар | ||||
| Алтын Орда (Жошы ұлысы) 1227–1459 | ||||
| Бату хан 1227–1255 |
Орда Ежен хан آردا خان 1227–1251 | |||
| Сартақ хан سارتاق خان 1255–1256 |
Күнқыран хан قن قوران 1251–1280 | |||
| Ұлақшы хан 1256–1257 |
||||
| Берке хан 1257–1266 |
||||
| Меңгу Темір хан 1266–1280 |
||||
| Туда Меңгу хан 1280–1287 |
Қоныша хан 1280–1302 | |||
| Төле Бұқа хан 1287–1291 |
||||
| Тоқта хан 1291–1312 |
Баян хан 1302–1309 | |||
| Мұхаммед Өзбек хан محمد ازبک خان 1313–1341 |
Сасы Бұқа хан ساسیبوقا خان c. 1310–1320 | |||
| Ерзен хан 1320–1341 (сенімсіз) | ||||
| Тыныбек хан تینی بیگ 1341–1342 |
||||
| Жәнібек хан جانی بیگ 1342–1357 |
Шымтай хан چمطائي 1344–1360 (сенімсіз) | |||
| Бердібек хан بردی بیگ 1357–1359 |
||||
| Құлпа хан قلپا خان 1359–1360 |
||||
| Наурыз хан نوروز بیگ 1360 |
||||
| Қызыр хан خضر خان ابن ساسیبوقا خان 1360–1361 |
Қара Ноғай 1360–1361 | |||
| Темір Қожа хан تیمور خواجه ابن خضر خان 1361 |
||||
| Ордамәлік хан (Орда Шейх) اردو ملک شیخ 1361 |
||||
| Келдібек хан 1361–1362 |
||||
| Абдулла хан عبد اللہ خان ابن ازبک خان Мамай отырғызған қуыршақ хан 1362 Сарай Беркедегі 1-билігі |
||||
| Мұрад хан مراد خان 1362 |
||||
| Мір Болат хан 1362–1364 |
Тоғылық Темір хан 1363–1365 | |||
| Әзіз Шейх хан عزیز شیخ 1364–1367 |
Мүбәрәк Қожа хан مبارک خواجہ c. 1365–1369 | |||
| Абдулла хан عبد اللہ خان ابن ازبک خان Мамай отырғызған қуыршақ хан 1367–1368 Сарай Беркедегі 2-билігі |
||||
| Ұлжай Темір تیمور 1368 |
||||
| Хасан хан حسن بیگ 1368–1369 |
||||
| Абдулла хан عبد اللہ خان ابن ازبک خان Мамай отырғызған қуыршақ хан 1369 Сарай қаласындағы 3-билігі |
Құтлұқ Қожа 1369–1370 | |||
| Ұрыс хан عروس خا 1369–1370 | ||||
| Тұлынбек ханым Мамай отырғызған қуыршақ хан 1370–1371 |
||||
| Мұхаммед Бұлақ хан محمد بولاق Мамай отырғызған қуыршақ хан 1371–1373Сарай қаласындағы 1-билігі |
||||
| Ұрыс хан عروس خان 1373 | ||||
| Шеркес хан حاجی چرکس 1373–1374 |
Ұрыс хан عروس خان 1373–1374 | |||
| Ілбек хан خان ایبک 1374 |
||||
| Мұхаммед Бұлақ хан محمد بولاق Мамай отырғызған қуыршақ хан 1374 Сарай қаласындағы 2-билігі |
||||
| Ұрыс хан عروس خان 1374–1375 | ||||
| Қағанбек хан غیاث الدین خاقان بیگ 1375–1377 |
Ұрыс хан عروس خان 1375–1377 | |||
| Арабшах хан عرب شاہ مظفر 1377–1380 |
Тоқтақия хан توک تکیا 1377 | |||
| Темірмәлік хан تیمور ملک 1377–1379 | ||||
| Тоқтамыс хан تختامش خان 1379–1380 | ||||
| Тоқтамыс хан تختامش خان 1380–1395 | ||||
| Құйыршық хан 1395–1397 | ||||
| Темір Құтлық تیمور قتلغ ابن تیمور ملک Едіге отырғызған қуыршақ хан 1397–1399 | ||||
| Шәдібек хан شادی بیگ ابن تیمور ملک Едіге отырғызған қуыршақ хан 1399–1407 | ||||
| Болат хан Едіге отырғызған қуыршақ хан 1407–1409 Сарайдағы 1-билігі | ||||
| Керімберді хан کریم بردی ابن تختامش 1409 Сарайдағы 1-билігі</smal> | ||||
| Болат хан Едіге отырғызған қуыршақ хан 1409–1410 Сарайдағы 2-билігі | ||||
| Темір хан تیمور خان ابن تیمور قتلغ Едіге отырғызған қуыршақ хан 1410–1411 | ||||
| Жәлеләддин хан جلال الدین خان ابن تختامش 1411–1412 | ||||
| Керімберді хан کریم بردی ابن تختامش 1412–1413 Сарайдағы 2-билігі | ||||
| Кепек хан قبق خان ابن تختامش 1413–1414 | ||||
| Керімберді хан کریم بردی ابن تختامش 1414 Сарайдағы 3-билігі | ||||
| Жаппарберді хан جبار بردی خان 1414–1415 Сарайдағы 1-билігі | ||||
| Шөкре хан چکرہ خان ابن اکمل Едіге отырғызған қуыршақ хан 1415–1416 | ||||
| Жаппарберді хан جبار بردی خان 1416–1417 Сарайдағы 2-билігі | ||||
| Дервиш хан درویش خان Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан 1417–1419 | ||||
| Қадырберді хан قدیر بردی خان ابن تختامش 1419 | ||||
| Қажы Мұхаммед хан حاجی محمد خان ابن اغلان علی Едігенің ұлдары отырғызған қуыршақ хан 1419 | ||||
| *Ұлық Мұхаммед хан الغ محمد 1419–1421 *Дәулетберді хан دولت برد 1419–1421 | ||||
| Барақ хан (Оның ұлы Жәнібек хан немере ағасы Керей ханмен бірігіп 1456 жылы Қазақ хандығын құрды) برا‍ق خان بن کویرچک 1421–1427 | ||||
| Ұлық Мұхаммед хан (1438 жылы Қазан хандығын құрды) الغ محمد 1427–1433 | ||||
| Сейіт Ахмет хан سید احمد اول 1433–1435 | ||||
| Кіші Мұхаммед хан کوچک محمد 1435–1459 | ||||
| Алтын Орда келесі түрде ыдырады: 1438 жылы — Қазан хандығы құрылды, оны Ұлық Мұхаммед басқарды. 1441 жылы — Қырым хандығы пайда болды, оның негізін қалаушы — Хажы I Герай. 1452 жылы — Қасым хандығы құрылды. Ал қалған бөлігі, яғни Днепр мен Жайық өзендерінің арасындағы дала, астана Сарай қаласымен бірге "Ұлы Орда" деп аталып, өздерін Алтын Орданың заңды мұрагері ретінде көрсетуге тырысты. | ||||
| Ұлы Орда عظیم اردو 1459–1502 | ||||
| Махмұд хан (1466 жылы Қажытархан хандығын құрды) محمود بن کوچک 1459–1465 | ||||
| Ахмат хан احمد خان 1465–1481 | ||||
| Шейх Ахмет хан سید احمد ثانی 1481–1502 | ||||
| Ұлы Орда көп ұзамай ыдырады. Оның аумағында 1466 жылы Қажытархан хандығы құрылды, 1468 жылы Кіші Мұхамеддің ұлы Махмұд бин Кіші – Сібір хандығын құрды. | ||||
Қосымша тізім мен қысқаша өмірбаяндар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Төменде келтірілген тізім – байланысты мақалаларға сілтеме жасауға арналған егжей-тегжейлі аннотацияланған тізім. Бұл тізім негізінен келесі еңбектерге сүйеніп жасалған: Баумер 2016, Гаев 2002, Григорьев 1983, Ховорт 1880, Почекаев 2010, және Сабитов 2008 және 2014. Есімдердің жазылу нұсқалары жиі өзгеріп, әртүрлі болып кездесетіндіктен, олар Бирана 1997 және Босворт 1996 еңбектерінің негізінде біріздендірілген.[1][2]
Алтын Орданың батыс жартысы (1226–1362)
[өңдеу | қайнарын өңдеу]1 Чингис хан 1206–1227, моңғол империясын құрған, Волгаға дейін жеткен. Генералдар Субүтәй мен Жебе 1219–1223 жылдары Каспий теңізі бойында сағат тілінің бағытымен жорық жүргізіп, Русты Калка өзені шайқасында жеңген. 2 Жошы шамамен 1208–1227, Шыңғыс ханның (1) тұңғыш ұлы, батысқа берілген, әкесінен ерте қайтыс болған, Алтын Орда хандарының арғы атасы.[3] 3 Бату хан 28 жыл, 1227–1255, Жошының (2) ұлы, 1236–42 жылдары Ресей мен Украинаға жаулап кірген, шамамен 1250 жылы төменгі Волгада Сарай астанасын құрған.[4] 3a Орда хан, Батудың (3) үлкен ағасы, шығысты басқарған, төменде А-бөлімде қараңыз. 3b Шыбан ?–?, Батудың (3) жас інісі, Арал/Каспий маңын басқарған, оның ұрпақтары (Шайбанидтер) маңызды. 3c Тұқа-Темір ?–?, Батудың (3) жас інісі, ұрпақтары (Тұқа-Теміридтер) маңызды. 4 Сартақ хан 1 жыл, 1256–1257, Батудың (3) ұлы, қысқалық билігі кезінде көп уақыт Монғолиядағы ұлы ханға барумен өткен.[5] 5 Ұлағчи, 1257, Сартақтың (4) інісі (немесе баласы деген ықтимал), 10 жаста.[6] 6 Бөркe 9 жыл, 1257–1266, Батудың (3) жас інісі, Парсыдағы Хулагу ханмен соғысып, мамлүктермен одақ құрған, Хулагудың ұлына қарсы шайқас кезінде қайтыс болған, алғашқы мұсылман хан болғанымен исламға зорлап қосқан жоқ.[7] 7 Мәңке Темір 14 жыл, 1266–1280, Батудың (3) ұлы Тоғаннан туған, мұсылман емес, Қафада генуэздік сауда орнатқан; 1269 жылдан бастап ұлы хан Құбылайдан дербестік бастаған.[8] 7a Ноғай хан шамамен 1266–1299, Жошының (2) жетінші ұлы Татастың ұлы Бо'алдан туған; Батумен бірге батыс шекараны қорғанған, Польшаға шабуыл жасаған, Бөркеге (6) Хулагуға қарсы көмектескен, 1265 жылы Балқанға басып кірген, 1266 жылы Днепрден батысты билеген, шамамен 1280 жылы Болгар императорын өлтірген, 1285 жылы өзі мен Талабұға Қарағанда қуып, 1287 жылы Польшаға, сосын Шіркейге шабуыл жасаған, Тохтаға (10) шайқаста өлтірілген, ұлы Болгарияға қашып кеткен, кейде оны Болгария императоры деп атайды.[9] 8 Төде Мәңке 7 жыл, 1280–1287, Мәңке Темірдің (7) інісі, діни мұсылман, әлсіз, Ноғай арқылы отставкаға кеткен.[10] 9 Төле Бұқа 4 жыл, 1287–1291, Мәңке Темірдің (7) інісі Тарту ұлы, Ноғай билеген, оған жойқын күшейген кезде ол шығарылған, кейін Ноғай немесе Тохта (10) өлтірген.[11] 10 Тохта 23 жыл, 1291–1312, Мәңке Темірдің (7) ұлы, Ноғай ұсына отырып таққа отырған, 1300 жылы Ноғайды өлтірген, Қафада генуэздермен қақтығыста болған.[12] 11 Өз Бег 27 жыл, 1314–1341, Мәңке Темірдің (7) ұлы Тоғрылшадан туған, исламды қолдаған алғашқы хан, Парсымен соғысып, бейбіт болды, Иван Калитаға салық жинаушы тағайындады.[13] 12 Тіни Бег 1 жыл, 1341–1342, Өз Бег (11) ұлы, Жүні Бег (13) өлтірген.[14] 13 Жані Бег 15 жыл, 1342–1357, Тіни Бегтің (12) інісі, батыста жерін ауыр тапшылыққа ұшыратып, Тебризді алған, 1347 жылы Қафада қалған ошағында қара өлімге әкелді.[15] Қара өлім бұл кезеңде далаға әсер еткен, бірақ жазбаша деректер сирек. 14 Берді Бег 2 жыл, 1357–1359, Жані Бегтің (13) ұлы және мүмкін өлтіргені, жақын туыстарын жойған, өлтті ме? Батудың (3) тегі осымен тәмәм болған.[16] 15 Құлпа 1 жыл, 1359–1360, Жані Бегтің (13) жалған ұлы болуы мүмкін, өлтірілген.[17] 16 Навруз Бег (= ? Базарши) 1360, Өз Бегтің (11) немесе Жани Бегтің (13) жалған ұлы, өлтірілген.[18] 17 Хидр хан, 1360–1361, Шыбан (3b) ұрпағы мандгтай ұлы Тула-Бұқа ұлы Қадақ ұлы, өлтірілген.[19] 18 Темір Хожа, 1361, Хидр ханның (17) ұлы әрі өлтіргені, өлтірілген.[20] "Үлкен Беутиксіздік" 1361–1380, бұл кезде үнемі азаматтық соғыс болды. Баумердің айтуынша, Берді Бег пен Токтамыш арасындағы кезеңде 19 хан болды, олардың кем дегенде 8-і Мамайдың қуыршақтары болған. Бірақ шын мәнінде тек 4 билеуші Мамайдың қолдаушысы болған. Мамайдың соғыс көсемі, 1361–1380/1381, Қырымнан шыққан, түрлі хандарды қолдап, кейде Сарайға бақылау орнатты, Литва мен Мәскеудің салықтарын тоқтатқан, 1380 жылы Куликово шайқасында ресейліктерге жеңілді, сол жылы Тоқтамышқа жеңіліп, Қырымға қашып, ақырында Тоқтамыш агенттері арқылы жойылды.[21] 19 Орду Малик, 1361, Іл-Тұтар ұлы, Данышманд ұлы, Баяндың ұлы, Тұқа-Темір ұлы Тұқа-Темір (3c) ұрпағы; өлтірілген.[22] 20 Кілді Бег, 1361–1362, Жані Бег (13) жалған ұлы; өлтірілген.[23]
"Сарай Ордасы" (Волганың оң жағы) (1362–1399) [өңдеу | қайнарын өңдеу] (Григорьевтің 1983 жылғы хронологиясы бойынша)
21G Абдоллаһ = 21M, 1362, Мінқасар ұлы, Тұқа-Темір ұрпағы; Мамай корпорациясының қолдаушысы, қуылған.[24] 22G Мурад, 1362, Хидр ханның (17) інісі, қуылған (1361–1364 жылдары Гүлістанда қарсы хан).[25] 23G Хайр Пұлад немесе Мір Пұлад, 1362–1364, Жошы-Бұқа ұрпағы; қуылған? (1364–1367 жылдары Гүлістандағы қарсы хан ретінде). [26] 24G Әзіз Шейх, 1364–1367, Шейбан ұрпағы; өлтірілген.[27] 25G Абдоллаһ = 21M, 1367–1368, қайтып келген, қуылған. 26G Ұлжай Темір немесе Пұлад Темір, 1368, Тұқа-Темір ұрпағы; Астрахандағы Хаджы Черкес корпорациясының қолдаушысы, қуылған. [28] 27G Хасан Бег, 1368–1369, Геир Пұладтың інісі; қуылған, өлтірілді ме? [29] 28G Абдоллаһ = 21M, 1369–1370, қайта келген, Мамай корпорациясының қолдаушысы. 29G Тулүн Бег ханым, 1370–1371, Батудың ұрпағы, Мамайдың Саруда қорғалушысы. [30] 30G Мұхаммед-Сұлтан = 22M, 1371–1373, Абдоллаһ ұрпағы; Мамай корпорациясының қуыршағы, қуылған. [31] 31G Ұрыс хан, 1373, жоғарыдағы I пунктке сәйкес, Тұқа-Темір ұрпақтары; Орда ұрпағы емес, алданбалы; қуылған. [32] 32G Черкес Бег, 1373–1374, Жани Бег (13) жалған ұлы; Мамайдың қорғаушысы; қуылған. [33] 33G Іл Beg, 1374, Геир Пұладтың (23G) інісі.[34] 34G Мұхаммед-Сұлтан = 22M, 1374, қайта келген, қуылған. [35] 35G Ұрыс хан, 1374–1375 = I, қайта келген, қуылған, 1377 жылы қайтыс болған. [36] 36G Қаған Бег, 1375–1377, Іл Бегтің (33G) ұлы, тақтан бас тартқан. [37] 37G ʿArab Shāh, 1377–1380, Геир Пұлад ұлы, тақтан бас тартқан. [38] Тоқтамыш, 1380–1399 = L төменде, Тұй Хожа ұлы, Құтлық Хожа ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруңбаш ұлы, Тұқа-Темір ұрпағы; шығыстан келіп, Орданы біріктірген, бастапқыда Темір (Тамерлан) қорғаушысы, кейін оның қолдауынан айырылды, Едігеге қуылды. [39]
(Сидоренко 2000 жылғы балама хронологиясы) 21S Хайр Пұлад немесе Мір Пұлад, 1362–1364, Шейбан ұрпақтары; қуылған? (Гүлістандағы қарсы хан ретінде) 22S Абдоллаһ, 1362–1365, Тұқа-Темір ұрпақтары, Мамайдың қорғаушысы; қуылған. 23S Әзіз Шейх, 1365–1367, Шейбан ұрпақтары; өлтірілген. 24S Ұлжай Темір немесе Пұлад Темір, 1367, Тұқа-Темір ұрпақтары. Sidorenko 2000 дәл түрде хандар тізімін жалғастырмайды, себебі ол тек нақты монеталарға негізделеді; ол Тулүн Бег ханымды 1371/1372, Іл Бегті 1373/1374 (Сарай-Жүк), Черкес Бегті 1374/1375 (Астрахан), Қаған Бегті 1375–1377 және ʿArab Shāh 1377–1380 ретінде белгілеген. "Мамайдың Ордасы" (Волганың сол жағы) (1362–1380) [өңдеу | қайнарын өңдеу] 21M Абдоллаһ = 21/25/28G, 1362–1370, Тұқа-Темір ұрпағы; Мамайдың қорғаушысы. [40] 22M Мұхаммед-Сұлтан = 30/34G; 1370–1379, Абдоллаһ ұлы; Мамайдың қорғаушысы, сол арқылы өлтірілген? [41] 23M Туلاك, 1379–1380, Тұғылық Хожа ағасының ұлы; Мамай қорғаушысы, Куликово шайқасында өлтірілген? [42] Ескі әдебиетте Мұхаммед-Сұлтан мен Туلاكты бір адам деп шатастырған, бірақ Sidorenko 2000, Gaev 2002 және басқалар айырмашылықты нақты анықтаған.
Алтын Орданың шығыс бөлігі (1227–1380)
[өңдеу | қайнарын өңдеу]1242 мен 1380 жылдар аралығында Алтын Орданың шығыс және батыс бөліктері әдетте бөлек өмір сүрді. Бұл екі бөліктің арасындағы шекара Каспий теңізінің солтүстігінде, шамамен Жайық өзенінің маңында болған деген болжам бар. Екі бөліктің өзара қатынасы әрқашан айқын бола бермесе де, шығыс бөлік билеушілері әдетте батыс бөліктің хандарының жоғары билігін мойындаған.
XIV ғасырдың соңына қарай Шығыс бөліктің билеушілері — Ұрыс хан мен Тоқтамыс — кей кездері батыс бөлікті өз бақылауына алуға сәтті әрекет жасаған. Батыс хандарының астанасы төменгі Еділ бойындағы Сарай қаласында болса, шығыс хандарының астаналары немесе қыстаулары Сырдария бойында, әсіресе Сығанақ қаласында орналасқан еді.
Шығыс бөліктегі көпшілік билеушілер туралы деректер жеткіліксіз, сондықтан бұл тақырыптағы зерттеулер әлі күнге дейін 1840 жылы жазған Хаммер-Пургштальдің еңбектеріне сүйенеді. Ол кезде ол қазіргі таңда сенімсіз деп танылған дереккөздерге — мысалы, бұрын "Искендірдің Анонимі" деп аталған Мұин ад-Дин Натанзидің жазбаларына — қол жеткізген болатын. Осы Натанзи және оның туындыларының негізінде Орда ханнан бастап Ұрыс хан мен Тоқтамысқа дейінгі хандық билік жүйелі түрде жалғасқан деген дәстүрлі нұсқа пайда болды.
Бұл дәстүрлі хронология мен шежіренің көптеген қателіктері бар екені анықталғанымен, олар тарихнамада әлі күнге дейін кеңінен қолданылып келеді. Мұндай көзқарастар тіпті Босуорттың 1996 жылғы және Баумердің 2016 жылғы еңбектерінде де кездеседі. Бұл тақырыпқа байланысты тереңірек талдауды Вашари (Vásáry) 2009 жылғы зерттеуінен табуға болады.
Хаммер Пургштальдің 1840 жылғы хронологиясы
- Орда хан – шамамен 1227–1251 жж. 28 жыл биледі. Шығыс бөлікті басқарды, ал інісі Батый хан Батыс бөлікті биледі. Батыйдың Батыстағы жорықтарында қолбасшы болды.
- Құн Құран – шамамен 1251–1280 жж. 29 жыл билікте. Орда ханның төртінші ұлы. Туралы мәлімет аз.
- Көше – шамамен 1280–1302 жж. 22 жыл билікте. Орда ханның немересі. Бейбіт билік құрған.
- Баян – 1302–1309 жж. 7 жыл билікте. Көшенің ұлы. Шығыстағы Қайдуға қосылған туысы Коблукпен соғысқан.
- Сасыбұқа – 1309–1315 жж. 6 жыл билікте. Баянның ұлы. Өзбек ханға қарсы тұрған.
- Ілбасан – шамамен 1310/15–1320 жж. 5 жыл билікте. Сасыбұқаның ұлы. Мүмкін оңтүстік-шығыс жерлерге иелік етіп, Өзбектің үстемдігін мойындаған.
- Мұбарак Хожа – 1320–1344 жж. 24 жыл билікте. Ілбасанның ағасы. Туралы мәлімет аз.
- Чимтай – 1344–1360 жж. 16 жыл билікте. Ілбасанның ұлы. Туралы мәлімет аз.
- Урыс хан – 1361–1376 жж. 15 жыл билікте. Чимтайдың ұлы. Тоқтамыстың ағасы делінеді. Тоқтамыс пен Әмір Темірге қарсы соғысқан. 1373 және 1374–75 жылдары қысқа уақыт Алтын Орданың Батыс бөлігін басқарған.
- Тоқтақия – 1377 ж. 2 ай билік құрған. Урыс ханның ұлы. Тоқтамысқа жеңілген.
- Темір Мәлік – 1377–1378 жж. 1 жыл билікте. Урыс ханның ұлы. Тоқтамыс тарапынан өлтірілген.
- Тоқтамыс – 1378–1395 жж. 21 жыл билікте. Түй Хожаның ұлы. Урыс ханның інісі делінеді. Үлкен тұлға болғанымен, нағыз билеушіден гөрі әскери көсем ретінде ерекшеленеді. Ағасы Урыс ханға қарсы көтеріліп, Әмір Темірге қашып барған, ол 1378 жылы Тоқтамысты хан етіп тағайындады. 1380 жылы Еділден өтіп, Мамайға қарсы шығып жеңіске жетіп, Алтын Орданың екі бөлігін біріктірді. Мәскеуді өртеп, Куликово шайқасындағы кек алды. Кейін Әмір Темірмен араздасып, Тебризді басып алды да шегінді. Әмір Темір 1391 жылы Еділде, 1395 жылы Теректе Тоқтамысты жеңіп, Каспийдің солтүстігіндегі қалаларын қиратты. Тоқтамыс Литваға қашып, кейін Әмір Темірдің қолбасшысы Едіге тарапынан жеңіліп, Сібірге қашты. Ақырында Едігенің адамдары оны өлтірді.
Жаңартылған хронология мен генеалогия (Вашари 2009 бойынша)
Мұбарак Хожаның теңгелерінің 1366–1368 жылдары соғылғаны (бұрынғы болжам бойынша 40 немесе 30 жыл ертерек деп есептелген), Натандзидің бұл тақырып бойынша сенімсіз дереккөзі екені және моңғол билеушілерінің хронологиясы мен генеалогиясына қатысты сенімді деректердің негізінде, Вашари 2009 жылы келесі жаңартылған құрылымды ұсынды. Бұл құрылымның кейбір тұстары бұған дейін Гаев 2002 сияқты зерттеушілер тарапынан да айтылған болатын.
- Орда – Жошының тұңғыш ұлы
- Қоңқырған – Орданың төртінші ұлы
- Қонышы – Орда ұлы Сартақтайдың тұңғыш ұлы
- Баян – Қонышының тұңғыш ұлы
- Сасыбұқа – шамамен 1310–1320/1321, Баянның екінші ұлы
- Ерзен – 1320/1321–1344/1345, Сасыбұқаның ұлы
- Чимтай – 1344/1345–1360/1361, Ерзеннің ұлы
- Қара Ноғай – 1360/1361–1363, Сасының екінші ұлы (Тоқаншардың тұңғыш ұлы, ол Бай-Темірдің тұңғыш ұлы, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы, ал Туқа-Темір Жошының он үшінші ұлы)
- Тұғлық Темір – 1363–?, Сасының тұңғыш ұлы, Қара Ноғайдың інісі
- Мұбарак Хожа – ?–1369, Боaz Құлақтың тұңғыш ұлы, Тоқаншардың екінші ұлы, Тұғлық Темірдің немере ағасы
Сабитов 2014 бойынша жаңартылған хронология мен генеалогия
Сабитов 2014 жылы "Муʿизз әл-ансаб", "Таварих-и гузида-и нусрат-нама" және "Жәмиғ ат-таварих" секілді дереккөздерге сүйене отырып, Алтын Орданың шығыс бөлігін басқарған хандар тізіміне елеулі түзетулер енгізді. Вашариден айырмашылығы — Сабитов Орда әулетінің билігі 1330 жылдары тоқтап, өз билігін жоғалтқанын көрсетеді. Осы кезеңде Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс жартыға Жошы тұқымынан шықпаған Қият руынан әкім тағайындаған. Шығыс бөлігінде тек 1360 жылдан кейін ғана қайтадан өз хандары пайда болды.
Орда 1227–1252/1253, Жошының тұңғыш ұлы Қоңқырған, 1252/3–1280, Орданың төртінші ұлы Құтуқу, 1262/1263 жылы билік еткен, Орданың екінші ұлы Қонышы, 1280 жылдары–1301/1302, Сартақтайдың тұңғыш ұлы, Сартақтай — Орданың тұңғыш ұлы Құбылық, 1301/1302, Тұмұр-Бұқаның ұлы, Құтуқудың немересі — өлтірілген Баян, 1301/1302–1309, Қонышының тұңғыш ұлы Маңғытай, 1308/1309–1318/1319, Қонышының төртінші ұлы Құштай, 1302–1308/1309, Құбылықтың ұлы, бәсекелес хан Сасы (Сасыбұқа), шамамен 1319–1320/1321, Тоқаншардың тұңғыш ұлы, Тоқаншар — Бай-Темірдің, ол Туқа-Темірдің тұңғыш ұлы Қалақ, 1320/1321–1328/1330, Маңғытайдың ұлы Қият әкімі Исатай, 1330 жылдан бастап, Өзбек хан тағайындаған Ерзен, 1330–1344/1345, Сасының ұлы Қият әкімі Жир-Құтлу, Исатайдың ұлы, болашақ Орыс хан тарапынан өлтірілген Чимтай, 1344/1345–1360, Ерзеннің ұлы Қият әкімі Теңгіз-Бұқа, 1357–1360, Жир-Құтлу ұлы, Қара Ноғай тарапынан өлтірілген Қара Ноғай, 1360–1363, Сасының екінші ұлы, Шығыс жартыда дербес хандық билікті қайта орнатты Тұғлық Темір, 1363–1365, Сасының төртінші ұлы Бужқақтың ұлы Мұбарак Хожа, 1365–1369, Тоқаншардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы Құтлық Хожа, 1369, Сасының үшінші ұлы Орыс хан, 1369–1377, Бадақтың ұлы, Бадақ — Темір Хожаның ұлы, ол Тағтақтың, ол Ашықтың, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы, ал Ұруңбаш — Туқа-Темірдің үшінші ұлы Тоқтақия, 1377, Орыс ханның екінші ұлы, 2 ай билік етті Темір Мәлік, 1377–1379, Орыс ханның үшінші ұлы Тоқтамыс, 1379–1395, Тұй Хожаның ұлы, ол Құтлық Хожаның ұлы, ол Құйұшақтың, ол Саричаның, ол Ұруңбаштың (Ұруң-Темір) ұлы. 1380 жылы Сарайды жаулап алып, Мамайды жою арқылы Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды
(Сәбитовтың 2014 жылғы деректеріне негізделген жаңартылған хронология мен шежіре)
Сәбитов 2014 жылы Алтын Орданың шығыс жартысындағы хандар тізімін елеулі түрде қайта қарап шықты. Бұл зерттеу "Муʿизз әл-ансаб", "Таварих-и гузида-и нусрат-нама" және "Жәңгіз-нама" сияқты дереккөздерге сүйенген. Ваша́риден айырмашылығы, Сәбитов Орда ханынан тараған хандардың мұрагерлігін тек сенімді дереккөздер растай алатын шекке дейін ғана жалғастырды. Ол Орда әулетінің билігі 1330 жылға қарай әлсіреп, Батыс Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан Шығыс бөліктің басына өзіне тәуелді, Жошы ұрпағы емес Қият руынан шыққан әкімді тағайындағанын дәлелдеді. Шығыс бөлікте өз хандары тек 1360 жылдан кейін ғана қайта пайда болды. 1330 жылдан кейінгі тізім Гаев (2002: 10–15) және Сәбитов (2008: 286) еңбектеріне негізделген.
Шығыс Алтын Орда хандары тізімі: S1. Орда (1227–1252/1253) — Жошының тұңғыш ұлы. S2. Қоңқұран (1252/3–1280) — Орданың төртінші ұлы. S3. Құтуқу (1262/1263) — Орданың екінші ұлы. S4. Қонышы (1280-жылдар – 1301/1302) — Сартақтайдың (Орданың тұңғыш ұлы) ұлы. S5. Құблық (1301/1302) — Тімір-Бұқаның (Құтуқу ұлы) тұңғыш ұлы. Өлтірілген. S6. Баян (1301/1302–1309) — Қонышының тұңғыш ұлы. S7. Мәңгітай (1308/1309–1318/1319) — Қонышының төртінші ұлы. S7a. Құштай (1302–1308/1309) — Құблықтың ұлы, қарсы хан. S8. Сасы (немесе Сасы-Бұқа) (шамамен 1319–1320/1321) — Тоқанчардың ұлы, Бай-Темірдің немересі, Тұқа-Темірдің шөбересі. S9. Қалақ (1320/1321–1328/1330) — Мәңгітайдың ұлы. S10. Қият әкімі Исатай (?-1342) — Өзбек хан (11) тағайындаған. S10a. Ерзен (1330–1344/1345) — Сасының (S8) тұңғыш ұлы. S11. Қият әкімі Жир-Құтлы (?-1357/1359) — Исатайдың ұлы (S10). Болашақ Ұрыс хан (S17) өлтірген. S11a. Чимтай (1344/1345–1360) — Ерзеннің ұлы. S12. Қият әкімі Теңіз-Бұқа (1357–1360) — Жир-Құтлының ұлы. Қара Ноғай өлтірген. S13. Қара Ноғай (1360–1363) — Сасының екінші ұлы. Шығыс бөлікте автономиялық билікті қайта орнатқан. S14. Тұғлық Темір (1363–1365) — Сасының төртінші ұлы Бұжқақтың ұлы, яғни немере інісі. S15. Мұбарак Хожа (1365–1369) — Тоқанчардың екінші ұлы Боз Құлақтың ұлы, яғни немере ағайыны. S16. Құтлық Хожа (1369) — Сасының үшінші ұлы, немере ағайыны. S17. Ұрыс хан (1369–1377) — Бадақтың ұлы, Тақтақ → Ашык → Ұруңбаш → Тұқа-Темір тармағынан. S18. Тоқтақия (1377) — Ұрыс ханның екінші ұлы. 2 ай ғана билік етті. S19. Тімір Мәлік (1377–1379) — Ұрыс ханның үшінші ұлы. S20. Тоқтамыс (1379–1395) — Түй Хожаның ұлы, Құтлық Хожаның немересі. 1380 жылы Сарайды алып, Мамайды жеңіп, Алтын Орданы уақытша біріктіріп, тұрақтандырды. [3][4]
Токтамыстан кейін (1380–1502)
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Тоқтамыстан кейін шығыс пен батыс арасындағы айқын айырмашылық жойылды. Алғашқы жиырма жыл бойы билік Ұрыс хан мен Тоқтамыстың ұрпақтары және соғыс көсемі Едігудің қолында болды. Кейін түсініксіз кезең басталып, одан кейін бірнеше ұзақ билік кезеңдері болды. Соңғы хан 1502 жылы тақтан тайдырылды. Алтын Орда төмендегідей бөлінді: 1400 жылға дейін: Литва шығысқа қарай Киевке дейін кеңейді, ?: Курск – Литваның вассалы болды, шамамен 1430: Оралдың шығысындағы жерлерді Әбілқайыр иеленді, 1438: Қазан (T11), 1449: Қырым (3c әулеті), 1452: Қасымов – Ресей вассалы (3c әулеті), 1465: Қазақ хандығы (T12 ұлдары), 1466: Астрахан (T15), 1480: Ресей, 1490 жылға дейін?: Сібір. Сол кезде дала көшпенділері Ноғай Ордасы ретінде ұйымдастырылды.
T1 Тоқтамыс, 1380–1397 = L/S20 жоғарыда, Түй Хожа ұлы, Құтлық Хожа ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруңбаш (Ұруң-Темір) ұлы, Тұқа-Темірдің (3c) үшінші ұлы.
Соғыс көсемі Едіге шамамен 1396–1410 жылдары Волга–Орал аймағын басқарды, 1399 жылы T1-ді жеңді, 1406 жылы оның адамдары T1-ді өлтірді, 1407 жылы Волга Болгариясына жорық жасады, 1408 жылы Ресейге жорық жасады, 1410 жылы тақтан тайдырылды, шығысқа қашып, Сарайға қайта оралды, 1419 жылы Қадыр Бердімен шайқаста өлімін алды. Баумерге сілтеме жасай отырып, 1410 жылы Эдиге оны ұлының біреуі қуып шыққаны туралы айтылады, содан кейін 9 хан 9 жыл ішінде келді.
T1a Қуыршық, 1395–1397, Ұрыс ханның (1/S17) ұлы. T1b Таш-Темір, 1395–1396, Джанса ұлы, Түләк-Темір ұлы, Қуючак ұлы, Сарыжа ұлы, Ұруң-Темір ұлы, Тұқа-Темірдің (3c) ұрпағы. Қырымдағы қарсы хан болды. T2 Темір Құтлық, 1397–1399, Темір Бек ұлы, Құтлық-Темір ұлы, Нұмқан ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; Тоқтамыс баласы Тимур Мәлік кезінде емес, туған інісі емес; шын билік Темір Құтлықты таққа отырғызған Едігеге тиесілі. T2a Тоқтамыс, 1397, қысқа уақыт билікке оралып, кейін қуылды; 1406 жылға дейін Сібірдегі қарсы хан болды. T3 Шаді Бег, 1399–1407, Құтлу-Бек ұлы, Құтлық-Темір ұлы, Нұмқан ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; Темір Құтлықпен бауыр емес, қайын іні; Едігенің қорғаушысы, кейін Ширванға қашты. T4 Пұлад, 1407–1410, Темір Құтлықтың (T2) ұлы; Шаді Бегтің баласы емес; Едігенің қорғаушысы, қуылды. T5 Карім Берді, 1409, Тоқтамыс ұлы, Сарайды басып алды, қуылды. T6 Пұлад, 1407–1410: екінші кезең; Мәскеуді қоршаудан босатуды Едігеден талап етті. T7 Темір, 1410–1412, Темір Құтлықтың ұлы; Едігені тақтан тайдырды, қуылды және өлтірілді. T8 Жәләл ад-Дін, 1411–1412, Тоқтамыс ұлы, Темірді (T7) қуып, өлтірді, литвалық қорғаушысы, інісінің қолынан өлтірілді. T9 Карім Берді, 1412–1413: екінші кезең; литвалық қарсы; литвалық қарсы хан «Бетсабул» = ? Кебек (T10) өлтірді; тақтан тайдырылды. T10 Кебек (= ? «Бетсабул»), 1414, Тоқтамыс ұлы, литвалық қорғаушысы, өлтірілді. T11 Карім Берді, 1414: үшінші кезең; тақтан тайдырылды, 1417 жылы інісі Жаббар Берді (T12/14) өлтірді. T12 Жаббар Берді, 1414–1415, Тоқтамыс ұлы, литвалық қорғаушы, тақтан тайдырылды. T13 Чекре, 1415–1416, Ақмил ұлы, Мінқасар ұлы, Абай ұлы, Қай-Темір ұлы, Тұқа-Темір (3c) ұлы; 1414 жылдан Едіге қорғаушысы, Кебектің (T10) қарсысы; тоғыз ай билік етіп, Жаббар Бердіні (T12/14) тоқтатып, қуылды немесе өлтірілді. T14 Жаббар Берді, 1416–1417: екінші кезең; тақтан тайдырылды және өлтірілді. T15 Сәйид Ахмад (I), 1417, Едігенің қорғаушысы, тәжірибесіз, 45 күннің ішінде тақтан тайдырылды; кейбіреулері Карім Бердінің (T5/9/11) ұлы деп санайды, сондықтан Тоқтамыс ұлы емес, немесе Чекренің (T13) ағайыны ретінде Минқасар ұлы Мамкидің ұлы ретінде санайды. T15a Ғият ад-Дін I, 1416, Таш-Темір ұлы; литвалық қорғаушысы, Сәйид Ахмадқа қарсы шайқаста өлтірілді. T16 Дарвиш, 1417–1419, Алти Құртұқа ұлы, Мамки ұлы, Минқасар ұлы; Едігенің қорғаушысы, өлтірілді ме? T17 Қадыр Берді, 1419, Тоқтамыс ұлы; Едігеге қарсы шайқаста өлтірді; Едіге де қайтыс болды. T17a Бег Сүфі, 1419–1421, Едіге қойған қарсы хан; кейін Қырымда литвалық қорғаушы болды. Немесе Таш-Темір ұлы болған; немесе Данышмандтың ұлы Мәмки ұлы Құттаймұхаммедтің ұлы болуы мүмкін. T18 Хажы Мұхаммед, 1419–1423, Әли ұлы, Хасан Бек бауыры, Шайбан ұрпағы, Едігенің ұлы Мансұр қорғаушысы, Барақ (T19) өлтірді; бұл кезеңде үш Мұхаммед хан айтылады және оларды ажырату қиын. T19 Барақ, 1423–1425, Қуыршықтың (T1a) ұлы; 1419 жылдан шығыста Тимурид қорғаушысы; 1425 жылы Ғият ад-Дін II (T20) қуып тастады, 1426 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21) жеңіп, Сарайдан қуылды, бірақ шығыста билігін сақтап қалды, 1428 жылы (мүмкін) Кіші Мұхаммед (T24)-ға қарсы шайқасып өлтірілді; Яны-бек Абұ-Саидтің әкесі, Қазақ хандарының атасы. T19a Худайдад, 1422–1424, Таш-Темір ұлы; литваға қарсы; 1422 жылы Бараққа (T19) жеңілді; 1424 жылы Одойевті ала алмады; соңғы рет 1425 жылы айтылған. T20 Ғият ад-Дін II, 1425–1426, Шаді Бектің (T3) ұлы; 1421 жылы Азовтағы қарсы хан; кейін Мансұр қорғаушысы; 1426 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21) шығарды, 1437 жылы Сарайда уақытша хан болды. T21 Ұлуғ Мұхаммед, 1426–1428, Таш-Темірдің (T1b) бауыры Хасан ұлы; 1419/20 жылдан қарсы хан болуы мүмкін; 1424–1428 жылдары Қырымда литвалық қорғаушы; 1428 или 1427 жылы Саяйд Берді (T22) немесе Барақ (T19) шығарды. T22 Дәулет Берді, 1428, Таш-Темір ұлы; 1421–24 және 1426–28 жылдары Қырымда литвалық қорғаушы болды; 1424 жылы Ұлуғ Мұхаммед (T21/23) қуып шығарды, 1426 жылы орнына келді, 1427 немесе 1428 жылы Сарайды басып алды, сол жылы қайтыс болды немесе өлтірілді. T23 Ұлуғ Мұхаммед, 1428–1436: екінші кезең; Сарайды 1427 немесе 1428 жылы қайтарып алды; 1432 жылы Сәйид Ахмад I (II)-ды жеңді; 1433 жылы Кіші Мұхаммедпен (T24) бөлісті (батысты сақтап қалды), 1436 жылы Сәйид Ахмад I (II)-ға қуылды; 1437 жылы Мәскеу ІІ Василийді жеңді, 1438 жылы Қазан хандығын құрды, 1439 жылы Мәскеуді қоршады, 1445 жылы қайтыс болды, кейбіреулері оны ұлы Мәжмүд өлтірді деп айтады; тағы бір ұлы Қасым Қасымов хандығын құрды. T23a Жұмадақ, 1426–1428, Сүфінің ұлы, Баба ұлы, Суюнш Бай ұлы, Суюнш Темір бауыры; Сібір мен шығыста хан болды. T23b Мәжмүд Хожа, 1428–1430, Қаған Бектің (36G) ұлы; Сібір мен шығыста хан болды. T23c Хидр, 1428–1429, Ибрахим бауыры ʿАраб Шах (37G); Сібір мен шығыста хан болды. T23d Абул-Қайыр хан, 1429–1431, Дәулет Шейх бауыры Хидрдің ұлы; Сібір мен шығыста хан болды, кейін Өзбек хандығын құрды, 1469 жылы қайтыс болды. T23e Мәжмүдақ, 1431–1464, Хажы Мұхаммед (T18) ұлы; Сібір мен шығыста хан болды, оның әулеті Сібір хандығын басқарды. T24 Кіші Мұхаммед, 1433–1459, Темір ұлы (T7); 1427 жылдан бастап Едігенің ұлы Ғазимен қорғаушы болып тағайындалды; 1428 жылы Барақты (T19) өлтіріп, орнына келді; 1433 жылы Ұлуғ Мұхаммедпен (T21/23) бөлісті (Еділ мен шығысты алды), Астраханды берді; 1437 жылы Ұлуғ Мұхаммедті жеңді; Аязовты иеленді (Giosafat Barbaro және Қырым куәлігі бойынша); Дон мен Қазақстан даласында билік етті. T25 Сәйид Ахмад I (II), 1436–1452, Бег Сүфінің ұлы (T17a); 1432 жылы Қырым ханы деп жарияланды, бірақ Ұлуғ Мұхаммедке (T21/23) ұтылып, тұтқынға алынды; 1433 жылы Литвадағы Швитригайла ықпалыменқауланды; 1436 жылы Ұлуғ Мұхаммедті қуып, ондаған жылдар бойы Днепр мен Дон арасында билік етті, Ресейге жорық жасады, 1441 жылы Қырымды жоғалтты; 1452 жылы Қырым ханы Хажы Герай I (T25a) шабуыл жасап, Киевке қашып, литвалықтарға тұтқындала отырып, 1455/65 жылдары Ковно қаласында қайғылы жағдайда қайтыс болды. T25a Хажы Герай I, 1441–1466, Ғият ад-Дін I (T15a) ұлы; 1428 жылдан бері қарсы хан, Қырым хандығын құрды. T26 Мәжмүд, 1459–1471, Кіші Мұхаммедтің (T24) ұлы; Астрахан хандығын негіздеді (ұл Жақсы); 1465 жылы Хажы Герай I (T25a) жеңді. T27 Ахмад, 1465–1481, Кіші Мұхаммед (T24) ұлы; Сарайда болды; Өзбектермен соғысып, 1480 жылы Ресейді жоғалтты; Сібірдің ханы Ибақ және ноғайлар өлтірді. T28 Шейх Ахмад, 1481–1493 және 1494–1502, Ахмад (T27) ұлы; ағайындарымен бірге таққа таласына түсті; 1493–1494 жылдары Мұртаза (T30)-ға уақытша орын беріп, кейін қайта таққа отырды; 1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герай I өлтірді; Астраханға, сосын Литваға қашып, тұтқын болып қалды; 1527 жылы босанып, қысқа уақыт Астрахан хандық билесін басқарды; 1528 жылы қайтыс болды. T29 Сәйид Ахмад II (III), 1485–1502, Ахмад (T27) ұлы; Шейх Ахмадқа (T28) қарсы болған; 1486 жылы Ақаң, Мұртаза (T30)-ның көмегімен Қырымды басып алды; 1490 жылға дейін Шейх Ахмадтың серігі болды, 1501 жылы қайта ажырасты; 1504 жылы соңғы рет айтылды. T30 Мұртаза, 1486–1494, Ахмад (T27) ұлы; Шейх Ахмадқа (T28) қарсы және Сәйид Ахмад II (III) қолдаушысы; 1493–1494 жылдары Шейх Ахмадты тақтан тайдырды; қуылды; Астраханда да болды; 1499 немесе 1514 жылдан кейін қайтыс болды.
1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герай I-нің Сарай қаласын қиратып талқылауы – "Ұлы Орда" аяқталуы; жалпы, Алтын Орда 1420–1460 жылдары арасында ыдыраған.
Жошы әулетінің өкілдері билеген немесе жоғары лауазым иеленген мемлекеттер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- Моңғол империясы
- Алтын Орда
- Орда-Ежен ұлысы
- Көк Орда
- Әбілқайыр Ордасы
- Қазан хандығы
- Қырым хандығы
- Қасым хандығы
- Астрахан хандығы
- Сібір хандығы
- Қазақ хандығы
- Ұлы жүз
- Орта жүз
- Кіші жүз
- Бұхара хандығы
- Балх сұлтанаты
- Хиуа хандығы
- Бөкей Ордасы
- Ресей империясы
Шежіре
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Цитаталар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Baumer 2016: 262–273.
- ↑ Howorth 1880: 25–349. This is the most detailed account of the history of the Golden Horde in English, but it is very dated. The sources and scholarship available to Howorth were very limited by present standards, and the work should be used with caution, especially for the obscure and confused events after 1359.
- ↑ Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 159.
- ↑ Sabitov 2008: 286; Počekaev 2010: 153, 155–177, 365–366, 372.
Қолданылған әдебиет
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- Baumer, C., The History of Central Asia. Vol. 3: The Age of Islam and the Mongols. London, 2016.
- Biran, M., Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State in Central Asia, Richmond, Surrey, 1997.
- Bosworth, C. E., The New Islamic Dynasties, New York, 1996.
- Gaev, A. G., "Genealogija i hronologija Džučidov," Numizmatičeskij sbornik 3 (2002) 9–55.
- Grigor'ev, A. P., "Zolotoordynskie hany 60-70-h godov XIV v.: hronologija pravlenii," Istriografija i istočnikovedenie stran Azii i Afriki 7 (1983) 9–54.
- Hammer-Purgstall, J. von, Geschichte der Goldenen horde in Kiptschak, das ist: der Mongolen in Russland, Pest, 1840.
- Howorth, H. H., History of the Mongols from the 9th to the 19th Century. Part II.1. London, 1880.
- Kafalı, M., Altın Ordu Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul, 1976.
- May, T., "Color Symbolism in the Turco-Mongol World," in S. Kim (ed.), The Use of Color in History, Politics, and Art, Dahlonega, GA, 2016: 51–78.
- May, T., The Mongol Empire. Edinburgh, 2018.
- Parunin, A. V., "Imperator Solkatskij Bek-Sufi," Istoričeskij format 4 (2016) 159–168.
- Počekaev, R. J., Cari ordynskie: Biografii hanov i pravitelej Zolotoj Ordy. Saint Petersburg, 2010.
- Reva, R., "Borba za vlast' v pervoj polovine XV v.," in Zolotaja Orda v mirovoj istorii, Kazan', 2016: 704–729.
- Sabitov, Ž. M., Genealogija "Tore", Astana, 2008.
- Sabitov, Ž. M., "K voprosu o genealogijah potomkov Orda-ičena XIV veka," Zolotoordynskaja civilizacija 7 (2014) 41–53.
- Sabitov, Ž. M., "Političeskaja istorija ulusa Džuči v 1256–1263 godah," Zolotoordynskoe obozrenie 2 (2015) 51–64.
- Sidorenko, V. A., "Hronologija pravlenii zolotoordynskih hanov 1357–1380 gg.," Materialov po arheologii, istorii i ètnografii Tavrii 7 (2000) 267–288.
- Vásáry, I., "The beginnings of coinage in the Blue Horde," Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 62 (2009) 371–385.
- Vohidov, Š. H. (trans.), Istorija Kazahstana v persidskih istočnikah. 3. Muʿizz al-ansāb. Almaty, 2006.