Америкадағы акциялар, тауарлар және нарықтар

Капитал нарығы АҚШ-тағы капитализмнің өмір сүруін қамтамасыз етеді. Компаниялар өздерінің зауыттарын және ғимараттарын салуға, үшақтарды, поездарды және кемелерді сатып алуға, телефон желілерін орнатуға тағы басқа түрлі жобаларға қаржы алу үшін осы нарықтық көмегіне сүйенеді және де басқа маңызды іс-әрекеттер үшін, атап айтқанда, зер- ттеулер мен дамыту жұмыстарын жүргізуге қажет қаржыны капитал нарығынан алады. Қаржының көп бөлігі зейнетақы қорларынан, сақтандыру компанияларынан, банктерден, басқа қорлардан және колледждер мен университеттерден келеді. Сондай-ақ, жеке тұлғалардың да қаржылары көбейіп келеді. Төртінші тарауда атап өтілгендей 1990-шы жылдардың орта- сында АҚШ отбасыларының 40 пайызы акцияларға ие болды. Егер өзге мақсатта қаржы керек болып қалған жағдайда өздерінің құнды қағаздарын сатып жіберуге мүмкіндіктері болмаса, кәсіпорындарының акцияларын сатып алушылардың саны аз болар еді. Құнды қағаз нарығы мен басқа да капитал нарығы инвесторлардың акцияларды үздіксіз сатып алу және сату бағытында жұмыс істейді. Аталмыш нарықтар Америка экономикасында басқа да қызметтерді атқарды. Олар инвесторларға пайда әкеледі. Акциялардың немесе басқа да қаржылай активтердің құны өскен сайын инвесторлар бай түседі; қаражаттарының бір бөлігін саудайы қолдауға және экономикалық дамуды қамта- масыз етуге жұмсайды. Инвесторлар болашақта кәсіпорынның қаншалықты пайдалы болатынын ескере отырып, акцияларын күнделікті сауда-саттыққа салады; сонымен бірге, акциялардың бағасы корпорация басшыларына инвесторлардың қызығу- шылығы жайлы мәлімет береді. Акциялардың құны инвесторлардың үкімет саясатына қөзқарасын бейнелейді. Егер үкімет экономика және компа- нияның кіріс әкелуіне зиянын тигізетін саясатты қабылдаса, инвесторлардың ойынша нарық төмендейді; ал егер бұл эконо- микалық өрлеуіне көмектесетін саясат болса, онда нарық өседі. Бүл орайда кейбір сарапшылар американдық инвестор- лардың қысқа мерзімді пайданы ғана көздейтінін сынайды, олардың айтуынша, компаниялар немесе саясатшылар ұзақ мерзімді табыс әкелуге шара қолдануға ықыласты емес және құнды қағаздардың құнын тоқтататын қысқа мерзімді өзгерту- лерді талап етулері мүмкін. Нарық миллиондаған инвестор- лардың миллиондаған шешімдерін көрсететін болғандықтан, бұл теорияны тексеретін жағдай жоқ. Қалай болғанда да американдықтар өздерінің қор нарығы мен басқа да ұзақ мерзімді капитал нарықтарын мақтан түта- ды, солардың арқасында күн сайын көптеген сатушылар мен сатып алушылардың миллиондаған транзакцияларға қатысуы- на мүмкіндік береді. Бүл нарықтардың сәтті жұмыс істеуі бір жағынан компьютерлерге байланысты болғанымен, алайда олар дәстүрлер мен сенімге тәуелді - бір брокердің екіншісіне сенімі, екеуінің де сатқаннан кейін түтынушыларға құнды қағаздарды әкеліп беруі немесе сатып алғаннан кейін қаража- тын төлеп беруіне сенімі басты роль атқарады. Кейбір жағдай- да сенімнің ақталмай қалатын кездері де болады. Дегенмен, соңғы жарты ғасырда федералдық үкімет істі әділ және таза жүргізуде маңызды роль атқарады. Осы шаралардың арқасын- да нарықтық қатынастар экономиканың өркендеуін сақтайтын инвестициялық қорлардың бітпес көздері ретінде және көпте- ген американдықтардың өз елінің байлығында үлес қосу құра- лына айналды. Нарықтардың толыққанды жұмыс істеуі үшін ақпаратпен еркін түрде алмасып тұруы маңызды. Ойсыз инвесторлар ак- ңиялардың нақты бағасын дер кезінде бағдарлау мүмкіндігін- ен айырылар еді. Ақпараттардың көптеген дерек көздері инвес- торларға нарықтық жәй күйін күнделікті түрде, сағат сайын, тіпті «әрбір минутын» қадағалан отыруға мүмкіндік береді. Заң талабы бойынша компаниялар әрбір үш айда және жыл- дың соңында акционерлерге арнал табыс жайында есеп береді, онда негізінен компанияның осы уақыт ішінде қандай іс-шара жұмыс атқарғаны жайлы баяндалады. Сонымен бірге инвес- торлар белгілі бір акңиялардың қандай бағаға сатылғандығын баспасөз бетіндегі қор биржаларының арнайы мәліметтерінен ала алады. Олар нарықтағы әрбір іс-қимылды, әр қадамды өлшеп-екшеп отыратын бірқатар индекстерді қарастыра алады. Сол индекстердің ішіндегі ең көрнектісі - отыздай белгілі акңияларды қадағалан отыратын Доу Джонстың индустриалды орташасы көрсеткіші (ОПА). Инвесторлар, сондай-ақ, тауар журналдары мен арнайы нарықты және құнды қағаздарды сараптайтын ақпараттық бюллетеньдерге сүйене алады. Кабельді теледидардың арнайы бағдарламалары акция бағала- рына қатысты өзгерістер жайлы хабарлан отырады. Ал, қазір инвесторлар интернеттің көмегімен жеке келісімдерге отырып, өз акцияларының қордағы жағдайын әр бір минут сайын қада- ғалауға мүмкіндік алды.

Қор биржасы

Акция қорларының мыңдаған түрлері бар, бірақ ең таны- мал, таңдаулы, сауда-саттықты белсенді түрде жүргізетін кор- порациялар тізімі әдетте Нью-Йорк қор биржасында (КҮЗЕ) сақталады. Мүнда акцияларды алмастыру 1792 жылы тіркел- ген болатын, сол кезде бір топ делдалдар Нью-Йорк қаласын- да Уолл-Стриттегі былқылдақ ағашының көлеңкесіне жина- лып, сауда-саттықты реттейтін бір қатар ережелерді қалыптас- тыруға тырысқан еді. 1990-шы жылдарының аяғында КҮЗЕ өз тізіміне әр түрдегі 3600 акцияларды енгізді. Биржа 1366 мүше- лен немесе делдалдардың қымбатқа сатып алынған «орында- рынан» тұрады, онда сауда көпшілікке арналып жүргізіледі. Электрониканың көмегімен ақпарат делдалдық кеңсе мен бир- жаның арасында жүреді, баға белгілеу мен тапсырыстар жа- сау үшін 200 мильдік (320 км) талшықты-оптикалық кабель мен 8000 байланыс телефоны тартылған. Акциялар қалай сатылады? Мысалы, Калифорниядағы мектеп оқытушысы мүхитқа ел аралап, жер көруге шығайын деп шешті делік. Ол сапарға қажетті қаржыны дайындау үшін мұғалім өзіндегі Оепегаі Моіогз компаниясының 100 акциясын сатуға бел буады. Ол өзінің делдалымен хабарласып, акция- ларды жақсы бағаға сату жөнінде тапсырыс береді. Дәл осы кезде Флоридадағы инженер өзінің жинаған ақшасына Оепегаі Моіогз компаниясының 100 акциясын сатып алуға шешім қабыл- дайды. Ол да өзінің делдалына хабарласып, акцияларды нарық құны бойынша сатып алу жөнінде тапсырыс береді. Екі делдал да МҮ8Е-ке хабарласып, биржадағы олардың өкілдері келісімге келеді. Бұл келісім бір минутқа жетпейтін уақыт аралығында жүзеге асуы мүмкін. Нәтижесінде мектеп мүғалімі ақшаға, ал инженер акцияларға ие болады. Екеуі де өз делдалдарына істелген жүмысы үшін делдалдық ақыларын төлейді. Келісім ашық түрде жүргізіліп, қорытындылары электронды түрде мемлекеттің әр делдалдық кеңсесіне жіберіледі. Қор биржасының мамандары сатып алу мен сату тапсы- рыстарын бұлжытпау! орындал, нарықтық ұйымдастырушы^ болып табылады. Сатып алушылар немесе сатушылар аз бол- ған кезде олар акцияларды өздері сатып алады және сатады. Шағын Американдық қор биржасы негізінен энергетика саласының акцияларымен жұмыс істейді, оның ережелері Нью-Йорк биржасынан өзгешеленбейді, ал орналасқан жері - Уолл-Стрит көшесі. АҚШ-тың басқа ірі қалаларында да ша- ғын аймақтық қор биржалары бар. Акциялар мен құнды қағаздардың ең көп сатылатын жері Казсіад немесе Құнды қағаз делдалдарының ұлттық қауымдас- тығының автоматтық бағалау жүйесі. Мұнда акциялар алмасу биржадан тыс жүреді, қорлардың саны 5240 құрайды, оның на- қтылы орналасқан жері жоқ, сауда негізінен радиоэлектронды байланыс жүйесі арқылы жүреді. Құнды қағаз делдалдарының қауымдастығы биржадан тыс құнды қағаз нарығын қадағалан, сауда-саттықты әділ жүргізбейтін және төлем қабілеті төмен компаниялар мен сауда агенттерін нарықтан аластата алады. Нарықта сатылатын көптеген акциялар кіші және өзгермелі компаниялардың иелігінде болғандықтан, сауда-саттықты осы компаниялар жүргізеді, сондықтан да Кавсіад кез келген үлкен қор биржасымен салыстырғанда тәуекелге толы болып келеді. Алайда бұл инвесторларға көп мүмкіндік береді. 1990-шы жылдары жоғары технологиялармен айналысатын компания- лардың акциялары Шзсіад арқылы сатылғанын айта кеткен жөн.

Инвестерлер елі

Қор биржаларындағы бұрын соңды болмаған капиталдар- дың қорларға қүйылуы құнды қағаз нарығына қатысушылар санын 1990-шы жылдардың ішінде күрт өсіріп жіберді. Нъю- Йорк қор биржасындағы немесе «үлкен кеңестегі» бір жыл- дық сауда-саттық 1980 жылы 11.4 миллиард акция қүраса, 1995 жылы ол 169 миллиардқа жетті. 1989 жыл мен 1995 жыл аралығында босалқы қорлары бар АҚШ-тағы бүкіл үй шаруашылығы тікелей немесе делдалдыққа жүрген зейнетақы қорларының арылар көмегімен 31 пайыздан 41 пайызға дейін өсті. Ашық қорлардың арқасында нарыққа қоғамның арала- суына кең жол ашылды, олар жеке салушылардың атынан қаржыны әртүрлі құнды қағаздарға салады. Қоғамдық қорлар өздерін толық машықталған деп сезінбейтін немесе мыңдаған жеке акциялардың иігінен таңдап алуға уақыты жоқ, өз ақша- ларын мамандардың көмегімен іске қосатын кіші инвесторлар- ға қоғамдық қорлар жағдай жасайды. Қоғамдық қорлар ак- циялардың әртүрлі топтарын үстап түрғандықтан сол акция ие- лерін жеке акциялардың құнына байланысты болатын қатты сілкіністерден қорғайды. Ашық қорлардың әртүрлі инвесторлар топтарының қа- жеттілігін өтейтін көптеген түрлері бар. Кейбір инвесторлар қаржыларының тез арада пайда экелуін қаласа, екіншілері болса капиталдың ұзақ бағалануын күтеді. Кейбіреулер инвес- тицияны дәстүрлі консервативті түрде салса, екіншілерінің мүмкіндіктері жоғары, сондықтан да тез арада пайда әкелетін салаларға жұмсайды. Кейбір іскерлер тек қана өндірістің нақтылы саласын немесе шет ел компанияларының акцияла- рын және нарық стратегиясын ғана қадағалан отырады. Тұтас- тай алғанда қаржы көлемі 1980 жылы 524-тен 1998 жылы 7300-ге дейін өсті. Табыстар көп табылып, таңдау көп болғандықтан амери- кандықтар нақтылы сомаларды 1980 жыл мен 1990 жыл ара- лығында ашық қорларға көптеп салды. АҚШ-та 1990-шы жылдардың аяғында 5.4 триллион доллар қаржы ашық қор- ларда жинақталды, ал ашық қорлардың акцияларын ұстайтын отбасыларының саны 1979 жылы 6 пайыз болса, 1997 жылы 37 пайызға өсті.

Акция құнының қалыптасуы

Биржадағы баға ешбір сарапшы түсіне немесе болжай алмайтын әр түрлі факторлар тіркесінен қүралады. Экономис- тер болса тек компанияның ұзақ мерзімді табыс алу потенциа- лын ғана көрсете алады. Инвесторлар болашақта татымды пайда таба алатын компанияларды көздейді; осындай компа- нияның құнды қағазын иемденгісі келетіндердің саны жоғары болғандықтан акция құны өсіп отырады. Екінші жағынан инвесторлар болашағы бұлыңғыр компаниялардың акцияла- рын сатып алудан бас тартады; себебі сол акцияларды сатып алушылардан сатушылар көп болып, компанияның акциялары- ның құны күрт төмендейді. Инвесторлар акцияларды сатып алу не болмаса сату жөнінде шешімге келгенде ең алдымен компанияның жалпы іскерлік ахуалына, болашағына, қаржылық жағдайына және биржадағы акция бағасының тапқан пайдасына қарағанда нор- мадан жоғары немесе төмен екендігіне назар аударады. Биржа- дағы пайыздық ставкілері акция құнына өз әсерін тигізеді. Пайыздық ставкілерінің көтерілу! акция бағасының төмендеуі- не әкеледі, себебі, бір жағынан алғанда, олар бәсеңсуін, жалпы пайданың азаюын алдынала білдіреді. Және де ол қор нарығынан инвесторларды жоғары пайыздық ставкілерден үміттендіретін жаңа салымдық бағыттарға қызығушылығын тудырады. Ал пайыздық мөлшерлемені төмендету, керісінше акция қүнының көтерілуіне әкеледі, себебі ол оның арқасында компаниялар бекітілген өсімге және де қарызданудың қарапа- йым түріне қол жеткізеді, сонымен қатар пайда көлемінің төмен болуына байланысты инвесторлардың қызығушылығы азаяды. Көптеген басқа да факторлар жағдайлы қыйындата түсе- ді. Әдетте инвесторлар акцияларды сатып алғанда оларды қазіргі жағдайына емес, болжамды болашақ табысына қарай бағалайды. Күтіп отырған үмітке көптеген факторлар әсер етуі мүмкін. Олардың көбі ұтымды әрі тиянақталмаған. Нәти- жесінде баға мен табыстың арасындағы қысқа мерзімді байла- ныс өте берік болмайды. Акция бағасының өзгеруіне жылдымдықтың да ықпалы мол. Бағаның өсуі сатып алушылар қатарын көбейтеді, ал сүранымның артуы, өз кезегінде, бағаны әсіре түседі. Алыпса- тарлар осы арада іске араласып, акцияларды сатып ала қояды. Олардың ойы - бұл акцияларды кейінірек бұдан да қымбат бағаға сату. Сарапшылар акциялар қүнының мұндай өсуін «өгіз нарығы» деп сипаттайды. Мұндай алыпсатарлық аласапы- ран ұзаққа созылмайды, баға қайта түсе бастайды. Егер де инвесторлардың көпшілігі бағаның төмендеуіне алаңдаушылық білдіре бастаса, олар өз акцияларын жылдамдатып сатып жіберуге тырысады, сөйтіп бағаның түсуін одан сайын тезде- теді. Мұны «аю нарығы» деп атайды.

Нарық стратегиясы

20-шы ғасырдың ден бөлігінде инвесторлар өз қаржыла- рын инвестиция жасаудың басқа түрлеріне қарағанда құнды қағаздарға салу арқылы көп тапты, сондықтан-да, олар үзақ- мерзімді акцияларға ие болуды талап етті. Қысқа мерзімде акция құны тұрақсыз болып, нарық ахуа- лының нашарлауына байланысты өз акцияларын сатқан шы- дамсыз инвесторлар оңайлықпен шығынға батулары мүмкін. Мысалы, Американың ең ірі ашық қор биржасының белгілі жетекшісі Питер Линч 1998 жылы акциялардың соңғы 72 жылдың 20 жылында өз құнын жойғаны жайлы пікір біл- дірген болатын. Линчтің пікірінше, 1929 жылы орын алған құнды қағаз нарығының ыдырауынан кейін инвесторлар өздері- ндегі акциялардың құнын қайтару үшін 15 жыл күтуі тиіс еді. Ал 20 жыл бойы акцияларды сақтаған адамдар ешқашан да үтылған емес. АҚШ Конгресіне арналған сараптамада феде- ралдық үкіметтің Орталық бухгалтерлік басқармасының мәл- іметтері келтірілген, онда 1926 жылдан бергі ең ауыр деген 20 жылда акция қүнының 3 пайызға өскені, ал жақсы кезең- дерде ол 17 пайызды қүрағаны жайлы айтылады. Салыстыру ретінде, 20 жыл ішінде акцияларға балама түрінде таратылған облигациялардың қайтарылымы 1 пайыздан 10 пайызға дейін өсті. Осындай сараптамаға қарап экономистер мынандай қоры- тындыла келді: егер шағын инвестор өз ақшасын әр түрлі акцияларға салып, оларды үзақ мерзім бойы сақтаса, онда ол көбірек пайда көреді. Бірақ инвесторлардың кейбіреулері тәуе- келдік етіп, қысқа мерзімде үлкенірек табыс алуға үміттенеді. Сол мақсатқа жету үшін олар әр түрлі тәсілдерді қолданады. Несиеге сатып алу. Американдықтар көп нәрселерді не- сиеге сатып алады, оның ішінде акциялар да бар. Инвесторлар да акцияны несиеге сатып ала алады, олар акция қүнының жарты ақшасын төлеп, ал қалған 50 пайызын қарыз ретінде өз брокерлерімен рәсімдейді. Егер акция құны көтерілсе, инвес- торлар оны сатып, қарызын қайтарады және де брокерлерге делдалдық ақысын төлеп, оның үстіне пайда да көреді. Егер баға төмендесе брокерлер «мұқтаждан» инвесторларды акция қүнының жартысынан кем болмауы үшін қосымша ақша төлеуге мәжбүр етеді. Егер акцияның иегері қолма-қол ақша таба алмаса, брокер қарызды өтету үшін акцияның бір бөлігін сатады, соның салдарынан инвестор үлкен шығынға батады. Акцияларды несиеге сату алыпсатарлық сауданың бір түрі. Ол тәуекелге бел байлағысы келген алыпсатарларға көп акциялар сатып алуға мүмкіндік береді. Брокерлер мен сауда- герлердің есебі дәл келсе, онда олар қомақты табысқа қол жеткізеді, ал егер керісінше болған жағдайда, олар үлкен шы- ғынға ұшырайды. Федералды^ сақтық қор кеңесі (жиі ҒЕБ деп аталады), яғни АҚШ үкіметінің орталық банкі, несиелік талаптар қояды, ол бойынша инвестордың акцияны несиеге сатып алғандағы қолма-қол ақшаның мөлшері анықталады. Федералды^, сақтық қор кеңесі несиелік мөлшерді өзгертуге хақы бар. Егер ол алыпсатарлық ынта-ықыласты бәсеңдеткісі келсе, онда мөлшерлерге жоғары шек қояды, ал жұмысын жандандыру қажет болса, Федералдық сақтық қор кеңесі төлемді азайта- ды. Егер биржада алыпсатарлық көңіл-күй басым болып кетсе, онда оны өсіреді. Кейбір жылдары Федералды^ сақтық қор кеңесі бағаның 100 пайызын төлеуді талап етеді, алайда, ол 20-шы ғасырдың соңғы онжылдықтарында тек 50 пайызды төлеуді талап етті. Қысқа мерзімді сауда. Биржадағылардың бір тобын «қыс- қа мерзімді саудагерлер» деп атайды. Олар жеке тұлғалардың қолындағы акциялардың бағаларының төмендеуін күтеді. Он- дағы ниеті - өз брокерлерінің қолындағы акцияларды сатып, кейін арзан бағаға сатып алған акциялармен орнын алмастыру. Әдіс «аю нарығынан» кіріс алуды ұсынатын болғандықтан құн- ды қағаздар сатудың ең тәуекелшіл жолы болып табылады. Бұл әдіс бағамы төмендеген нарықтардан пайда алуға не- гізделген және де акцияларды саудалаудың бір түрі болып табылады. Егер саудагер қателесіп, нарық бағамы өсіп кетсе, онда инвестор үлкен шығынға батады. Опцион. Қолма-қол ақшаның азаюын болдырмаудың бір жолы - кейінірек белгілі акцияларды нарықтық бағаға сатып алуға құқық беретін опциондарды сатып алу. Егер нарықтағы баға көтерілсе саудагер акцияларды нарықтағы ең жоғары бағамен сата отырып, үлкен табыс алуына болады. Немесе сатушының негізгі акциялардың құны өскенде бағасы көтеретін өз бөлігін сатуына болады. «Опционды орналастыру» деп аталатын пакетті сату мүмкіндігі кері бағытта қызмет атқарады. Яғни сатушыны акциялардың белгілі бір пакетін кейінірек шынайы баға төңірегінде сатуға міндеттейді. Опцион- ды орналастыру қысқа сауда сияқты сатушыларға нарық төмендеуінен пайда табуға мүмкіндік береді. Әрине, егер акциялардың бағасы инвесторлар ойлағандай қозғалмаса, онда олар көп ақшадай айырылуы мүмкін.

Тұтыну заттары мен басқа да фьчерстер

Тауарлық «фьючерс» - бүл кейбір тауар түрлеріне сатып алу немесе сату үшін алдын ала бағасы келісіліп алынатын контрактілер. Әдетте, бұл астық, алтын, мыс, малмен байла- нысты жасалады, бірақ кейінгі жылдары фьючерстердің көптеген мөлшері валюта мен басқа да қаржылық құралдар- ға да байланысты жасалатын болды. Фьючерлік саудамен АҚШ-та көптеген тауар биржалары айналысады, солардың ішінде ең ірілері - Чикаго сауда басқармасы және Чикаголық коммерциялық биржа, сонымен бірге Нью-Йорктегі бірқатар биржалар болып табылады. Чикаго қаласы АҚШ-тың ауыл шаруашылық өндірісінің тарихи орталығы болып табылады. Фьючерлік келісімдер 1991 жылы 261 миллионды құраса, ал 1997 жылы бұл көрсеткіш 417 миллионға дейін өсті. Тұтыну заттарын саудалайтындар екі үлкен категорияға бөлінеді: хейджерлер мен саудагерлер. Фирмалар, фермерлер немесе жеке тұлғалар хейджер болулары мүмкін. Олар тауар- ды кепілденген бағамен сату мүмкіндігіне қолайлы жағдай жасайтын келісімдерге қол қоя алады. Фьючерс оларды күтпеген тауар бағасының өзгеруінен сақтайды. Саулагерлер сияқты мыңдаған адамдар көп пайдаға кенелу үшін болашағы жоғары тауар түрлерімен сауда-саттық жасайды. Оларды аздаған айырмашылықтармен тауар сату арқылы көп пайда қызықтырады (фьючерлік контрактілер, акциялар секілді, өте төмен бағаға, яғни контракт қүнының 10 пайыздан 20 пайызға дейінгі аралықта сатылады). Тауар фьючерстерін саудалау тэуекелге көп бара бер- мейтін адамдарға қажет емес. Себебі сұраныс пен үсынысқа көптеген ауа-райының өзгеруі сияқты күтпеген апаттар әсер етіп, баға тез арада өсіп немесе қүлдырап кетуі әбден ықти- мал. Ал тауар нарығы жөнінде соңғы ақпараттарға ие сауда- герлердің көбі пайда табуы мүмкін, бірақ соңғы есептеулер бойынша фьючерлік саудагерлердің 90 пайызы осы тұрақсыз нарықта ақшаларын жоғалтады. Тауарлық фьючерлер деривативтің түрі болып табылады - ол қаржылық сауданың негізгі мазмұнымен тығыз байла- нысқан комплексті қүралдарының бірі. Деривативтер 1990-шы жылдары көптеген активтерді, оның ішінде бүл ипотекалар мен пайыздық ставкілерді де қамти отырып, кең таралды. Бүл сауда-саттықтағы өсім Конгрестің және реттеуші органдардың назарын өзіне аударды, себебі кейбір банктер, құнды қағаз фирмалары және ауқатты жеке тұлғалар кей жағдайда АҚШ шекарасынан тыс жерде тіркелген реттеулерден қашқандық- тан, деривативтер иемденген сәтсіз қаржы қорлардан шығын- дарға ұшырады, жоғары бағаланған құралдардың туындыла- рын сатып алып, соның салдарынан реттеушілік зерттеулерден сырт қалып үлкен шығынға батты.

Реттуешілер

АҚШ-тағы құнды қағаз нарығын реттейтін ең маңызды құрылым 1934 жылы қүрылып, ол Құнды қағаз бен алмасты- ру комиссиясы (8ЕС) деген атауға ие болды. 1929 жылғы дағдарысқа дейін әр бір штат құнды қағаз нарығын өзінше реттеген. Алайда, 1929 жылы орын алған қор биржаларының күйреуі Улы Депрессияға жетеледі, экономиканың қүлдырауы- на әкеліп соқты. Бүл құлдырау басқарудың дұрыс болмаған- дығының айқын айғағы еді. 1933 жылы қабылданған Құнды қағаз заңы мен 1934 жылы қабылданған Құнды қағаздарды алмастыру заңы федералдық үкіметке жеке салым иелерін алдаудан қорғауға және компаниялардың оларға арналған қар- жылық есептерін түсінікті етуге көмектесті. Бүл мақсатқа жету үшін комиссия нарықтағы ережелерді бекітті. Акцияларды, облигацияларды және басқа да құнды қағаздарды шығаратын компаниялар жұртшылыққа қолайлы нақтылы тіркелу куәлігін сақтай отырып, тіркеудің қаржылық жағын көпшілікке түсінікті болу үшін бір жерге жинады. 8ЕС бұл мәліметтердің толық және әділ болғанын қадағалан, со- ның негізінде инвесторлар әртүрлі құнды қағаздар жайлы ақпарат-пікірлерді ескере отырып, дұрыс қорытындыға келеді. 8ЕС сонымен бірге акция саудасын қадағалан, бағаны өз мақ- саты үшін пайдалануды сақтап қалу заңдарын қарастырады, бағаның өршіл кетпеуін бақылайды. Сөйтіп, нарықтан тыс саудадағы және қор биржаларындағы брокерлер мен диллер- лер, сондай-ақ, маклерлермен сауда агенттері 8ЕС-те тіркелуі тиіс. Бүдан басқа, компаниялар өз қызметкерлерінің акциялар- ды сататын немесе сатып алатынын хабарлауға міндетті, себебі «жүйе» ішіндегі адамдар олардың компаниялары туралы жекеленген мәліметтерге қанық болатынына сенгендіктен комиссия мүшелері олардың саудаласуы басқа инвесторлар компанияларының болашағына деген сенім деңгейін көрсете алады, себебі олар соңғы ақпараттармен таныс. 8ЕС ақпараттарға ие қызметкерлерд^ жарияланбаған мәліметтерді пайдаланып саудаға қатысуына тыйым салуға ты- рысады. 1980-ші жылдардың аяғында 8ЕС саудаға қызметкер- лер мен директорларды, сондай-ақ, ақпараттарға ие төменгі буын қызметкерлерд!, сол сияқты шет адамдарды және ком- пания туралы маңызды жарияланбаған мәліметтерді біле ала- тын заңгерлерді араластырмай, алапатты. Комиссия бес өкіл- ден тұрады; оларды президент тағайындайды. Олардың үшеуі ғана бір саяси партияға мүше бола алады, және де әр жыл са- йын бір өкілдің бес жылдық қызмет мерзімі аяқталып тұрады. Жедел келісімдік Тауар фьючерстерін саудалау жөнінд- егі комиссия фьючерлік нарықтарды қадағалайды. Ол әдетте биржадан тыс жасалған фьючерлік келісімдерді биржалық саудамен шектейді. Алайда, комиссия 8ЕС-ке қарағанда жұм-сақтау реттеуші ретінде қарастырылады. Аталмыш комиссия 8ЕС сияқты реттеулі белсенді түрде жүргізбейді. Мысалы, 1996 жылы ол фьючерс пен опциондық контрактінің 92 жаңа түрін мақүлдады. Сондықтан уақыт өткен сайын тынымсыз төраға осы комиссия үшін фьючерлік істі реттеудің батыл рөлін жақтайды. Сондықтан да 8ЕС фьючерлік бизнестің рет- телуінде белсенді роль атқарады.

Қара дүйсенбі және ұзаққа созылған өгіз нарығы

1987 жылы 19 қазанда, дүйсенбі күні, бүкіл әлемде ак- циялар қүны түсіп кетті. Доу Джонстың индустриалды орташа- сы 22 байнаға төмендеді, биржа жабыларда 1738.42 дейін төмендеп, 1914 жылдан бергі ең төменгі көрсеткішке жетті. Бүл дағдарыс белгілі 1929 жылғы нарықтық қүлдырауынан әлде қайда асып түсті. Құлдырау фактілерін анықтау үшін құрылған прези- денттік Брэйдли комиссиясы мен 8ЕС дағдарыстың 1987 жы- лы орын алуына әр түрлі факторлардың әсері бар екенін, соның ішінде инвесторлар психологиясын^ жағымсыз өзгері- стер орын алғанын, үкімет бюджетіндегі дефицит пен сыртқы қарыздар инвесторлар мүдделеріне қайшы келгенін, Нью-Иорк биржасы мамандарының қалған ресурстарды сатып алу мін- деттерін орындамай қашқақтауы, компьютердегі бағдарлама- лар үлкен көлемде акцияларды сатып алу және сату үшін жоспарланғандықтан қайбір нарықта орын алған шешімі жоқ мәселелердің туындауы сияқты кемшіліктері дағдарыстың тереңдеуіне себепкер болғанын анықтады. Қор биржасы өз кезегінде қорғаныс қамын іздестіре бас- тады. Ол Дәу Джонстың индустриалды орташасы бір күнде 50 байнаға жоғарыласа не болмаса төмендесе онда сауда-саттық тоқтатылады деп мәлімдеді. Сонымен қатар ол Доу Джонс көрсеткіші (БЛА) 250 байнаға төмендегенде, кез келген уақыт- та барлық саудайы уақытша тоқтата алатын механизмін ұсын- ды. Кейінірек осы төтенше механизмдер БЛА деңгейін кейін көтеру үшін байсалды реттеліп жасалды. БЛА бір күн ішінде 2 байнаға өсіп немесе төмендегенде 1998 жылы сауда бағдар- ламасы тоқтатылады деп шешім қабылданды, 1999 жылы бүл формула нарықтағы өзгеріс 210 байнаға жеткенде енгізілетін болды. Жаңа ережелер бүкіл саудайы тоқтатудың жаңа дең- гейін белгіледі, 1999 жылдың төртінші кварталында саудаға өзгеріс БЛА 1050 байнаға төмендегенінде енгізілетін болды. Осы реформалар сенімді қалпыға келтіруге септігін тигі- зген шығар, бірақ ең алдымен экономиканың өз рөлін орын- дауы ең маңызды болып шықты. Инвесторлардың белгіленген шектеулерді игеріп, өз әрекеттерін жалғастыруларына жағдай тудыру мақсатында Федералдық сақтық қоры, 1929 жылғы әрекеттерден өзгеше, несие беруді жеңілдететін жаңа шарттар- ды ұсынады. Яғни, 1987 жылы қолданылған шаралар өзгеше болды. Ең алдымен талаптар орындалу ұшін несиелік шарттар- ды азайту қажет еді және инвесторлар тарапынан берілетін кепілдікті өсіру күн тәртібіне қойылды. Бір жағынан алғанда, осының нәтижесінде 1987 жылғы дағдарыс салдары жеңілдеп, нарық жаңа деңгейге көтеріле бастады. 1990-шы жылдарының басында Дәу Джонстың индустриалды орташасы 3 000 белгіден тұрса, 1999 жылы ол ІІ 000 белгіні құрады. Сауда көлемі күрт өсті. Мысалы, 1960 жылы Нью-Йорк биржасында бір күннің ішінде саудаға бес миллион акция түскенде, ол мазасыз күн болып саналса, ал 1997 және 1998 жылдары кей күндер- де мыңдаған-миллиондаған акциялар саудаланатын болды. Швсіад 1998 жылы осындай күндерді дағдылы жұмыс күндері деп есептеді. Көптеген өсімтал белсенділіктен біркүнділік саудагерлер пайда болады. Олар бір акцияны күніне бірнеше рет сатып алып, оны соншама рет сатады. Саудагерлер қысқа мерзімді сауда айырмашылығынан пайда табуға тырысады. Аталмыш саудагерлер интернет арқылы келісімдерге келіп отырып, интернетті пайдаланушылардың қатарын өсіруде. 1999 жылдың басында жеке түлғалардағы акциялардың ІЗ пайызы және барлық құнды қағаздардың 25 пайызы интернет арқылы сауда- ланды. Сауда көлемінің өсуімен бірге үлкен ауытқулар да жиі болатын болды. 100 байнадан жоғары ауытқу жиілей түсті. 1997 жылдың 27 қазанында Доу Джонстың индустриалдық ор- ташасы 554.26 байнаға түскенде, саудайы тежеу механизм! іске қосылды. 1998 жылдың 31 тамызында тағы да бір үлкен 512.61 байнаға құлау болды. Бірақ рыноктық күшейгені сонша- лық, нәтижесінде төмендеу шамамен 7 пайыз ғана құрады, ин- весторлар бұл жағдайда саудадан шығып кетпей, нарық тез арада қалпына келді.