Андийлер
| Андийлер | |
| андал, андии, гъванал | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
25 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Андийлер (өз атауы андал, андии, гъванал) — Дағыстан халқы, аварлардың этникалық тобы, республиканың байырғы халықтарының бірі.
Бұрын Андий тайпалары Гумбет пен Андий Қойсу өзені алабының үлкен аумақтарын алып жатты. XIX ғасырдың аяғында 7 елді мекен және 6 мыңға дейін халқы бар бір ауыл болды. Алдын ала мәліметтер бойынша, 2001 жылы Дағыстанда 40 мыңға дейін андийлер болған.
2010 жылғы санақ бойынша Ресей Федерациясында 12 мыңға жуық андийлер тұрады, жалпы саны 25 мың адам. 2020 жылғы халық санағы бойынша – 16 758 адам.[1]
Автоэтнонимі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Андиліктердің өз атауы – гъванал. Кейбір зерттеушілер бұл Ганна ауданы мен аттас ауылға қатысты деген нұсқаны ұстанады. Еврей тілінен аударғанда «ганнаим» «сенім үшін құлшыныс» дегенді білдіреді.
Нәсілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Андийлер европеоид нәсілінің кавкасион түріне жатады.
Сырт келбеті
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Андийлердің сыртқы түрінің ерекше белгілері:
- өтпелі көз реңктері;
- қара, қоңыр, қою қоңыр шаш;
- кең бет;
- дөңес тар жақ;
- биік бойы;
- мығым дене бітімі.[2]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Олар көптеген диалектілері бар анд тілдерінде (Солтүстік Кавказ отбасының Нах-Дағыстан тобы) сөйлейді. Авар, шешен (андилер, ботлихтар, годоберлер арасында), орыс, әзірбайжан тілдері кең таралған. Жазу негізінен орыс және авар тілдерінде орыс графикасы негізінде жүргізіледі.[3]
Жазуы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Орыс тілінің негізінде жазба тіл жасау әрекеттері бар. 1990 жылдардың аяғында Анд тілінде «Бахарған» газетінің 2 саны шықты. 2015 жылы анд тілінде бірінші кітап жарық көрді.
Бұл басылым келесі әліпбиді пайдаланады:
А а, Б б, В в, Г г, Гъ гъ, Гь гь, Д д, Е е, Ё ё, Ж ж, ЖӀ жӀ, З з, И и, Й й, К к, Кк кк, Къ къ, Кь кь, КӀ кӀ, КӀкӀ кӀкӀ, Л л, Лъ лъ, Лълъ лълъ, М м, Н н, О о, П п, Р р, С с, Сс сс, Т т, ТӀ тӀ, У у, Ф ф, Х х, Хх хх, Хъ хъ, Хь хь, Ц ц, Цц цц, ЦӀ цӀ, ЦӀцӀ цӀцӀ, Ч ч, Чч чч, ЧӀ чӀ, ЧӀчӀ чӀчӀ, Ш ш, Щ щ, ъ, ы, ь, Э э, Ю ю, Я я[4]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]XIV ғасырдан бастап андийлер христиан дінімен синкреттелген ежелгі діннің қалдықтарын ығыстырып, исламды толығымен орнатты. Андийлер - сүнниттік мұсылмандар.
Негізгі қоныстану аймағы және халқы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Андийлер Ботлих ауданының Кванхидатли, Анди, Гагатли, Гунха, Ашали, Зило, Муни, Рушуха, Чанко және Риквани ауылдарында, Хасавюрт ауданының Новогагатли ауылы мен Андиский ауылында және Бабаюрт ауданының Бутуш ауылында тұрады. Басқа халықтармен бірге Хасавюрт ауданының Ақсай, Пятилетка, Көкрек, Дзержинское ауылдарында тұрады. Кизилюрт, Бабаюрт, Новолак, Кизляр, Тарумов аудандарында да көптеген қоныс аударғандар мекен етеді.
1926 жылғы халық санағы бойынша КСРО-да 7840 андий (анд) өмір сүрген. КСРО-ның одан кейінгі санақтарында андилер этникалық топ ретінде анықталмай, аварлар қатарына қосылды. Экспедиция есептері мен ғылыми кітаптардан алынған мәліметтер бойынша шамамен 1958 жылы олардың саны 8 мың, ал 1967 жылы 8-9 мың адам болған. 2002 жылғы ресейлік санақта 21 808 адам аварлар құрамындағы этникалық топ ретінде өздерін андийлер деп таныды. Оның ішінде 21270 адам Дағыстанда тұрған. 2010 жылғы санақ елдегі 11 789 андийлерді тіркеді. Кейбір мәліметтер бойынша, Андий халқының саны 30 000 адамнан асуы мүмкін.
РҒА ғалымы С.А.Лугуев андийлердің, сондай-ақ басқа анд-цездердің «өздерін авар халқының бір бөлігі ретінде мойындайтынын» айтады.[5]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Андилер туралы ең көне жазба Ассирия патшасы II Саргонның (б.з.б. IX ғ.) жазбасында Андилер мен «Андиу» елі туралы айтылады, онда ол «андийлер Телусина елін жаулап алды және осы елдің 4200 тұрғынын және олардың малдарын тұтқынға алды» делінген. Біздің дәуіріміздің тоғысында Шығыс Кавказда андилер туралы грек тарихшысы Страбон мен римдік жазушы Плиний – анийлер, андакилерді атап өткен. Тарихи аңыздар мен заманауи зерттеулерге сүйенсек, ерте орта ғасырларда андилер арасында аландардың, шешендер мен құмықтардың айтарлықтай ағыны болған.
Тарихи аңыздар мен шежірелерде Тоқтамыстың қолбасшысы Темірлан әскерлерінің Андийге басып кіруі, оның Гагатладағы хан Йолұқтың билеуші үйін талқандауы және осында бір мезгілде исламның орнығуы туралы әңгімелер бар. Қазиқұмық Шамхалаты ыдырағаннан кейін (XIV-XV ғғ.) андийлер өздерінің Шамхалатын құрады, бірақ көп ұзамай мұнда «еркін қоғам» түріндегі демократиялық тәртіптер басым болды. Шамхал әулеті текті әулеттердің ішінде алғашқылардың бірі болып қала берді. XVII ғасырда андийлер Нуцал Турулава жасақшыларымен қақтығыс кезінде өз құқықтары мен егемендігін қорғады.
1731 жылы Кизлярда және басқа қалаларда еркін және бажсыз сауданы қамтамасыз ету мақсатында андийлер орыс азаматтығын қабылдады, бірақ көп ұзамай 1758 жылы генерал фон Фрауендорфқа қарсы шешендерге көмек көрсетіп, кейінге қалдырылды. Андийлер 1741 жылы парсы жаулаушысы Шах Надирге қарсы жалпыдағыстандық жеңісті шеруге қатысты. Кавказ соғысының басынан бастап (1817-1859) атты әскер құрамындағы андийлер оның белсенді қатысушылары болды.
1921 жылы андийлер Дағыстан Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасының (1991 жылдан Дағыстан Республикасы) құрамына енді.[6]
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Жоғарғы Андийлер дәстүрлі шаруашылығының негізін егіншілік және мал шаруашылығы құрайды, ал төменгі андийлер мал және егіншілік өнімдеріне айырбасталатын мамандандырылған бау-бақша шаруашылығы бар.
Андийлер қолөнерде - кесте тігу, тоқу, ағаш өңдеу және былғарыдан жасалған шеберлігімен танымал. Олар әдемі кестелі бұйымдарды, кілемдерді, ағаш пен былғарыдан ұлттық қазына болып табылатын бұйымдарды жасап шығарады.
Кванхидатль ауылдарында ауыл маңындағы тұзды бұлақтардан ас тұзын шығарып, өндірумен айналысқан. Тұз өндірісі бүгінгі күні сұранысқа байланысты жалғасуда. Тұз саудасы, әсіресе Кавказ соғысымен байланысты XIX ғасырдағы Дағыстандағы экономикалық блокада кезінде жақсы сатылды. Төменгі андий тұрғындары (Муни және Кванхидатль ауылдары) мамандандырылған бау-бақша шаруашылығымен айналысты, оның өнімдері толығымен мал және егіншілік өнімдерінің орнына нарыққа сатылды. Анди, Гагатль ауылдарында базарлар бар. Ерлер бояумен және бурка саудамен айналысты. Бурка жасау - көне дәуірде белгілі ежелгі қолөнердің бірі. Буркаға ең үлкен сұраныс XIX ғасырда әскери оқиғаларға байланысты болды. Андийлер жылына 80 мыңға дейін бурка жасап бүкіл Кавказ мен Ресейге сатты.[7]
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Туыстық (бұрынғы эндогамдық) бірлестіктер (тухумдар) маңыздылығын сақтаған. Андилер бірнеше ірі рулардан тұратын қауымдарға (джамаатттарға) қоныстанды, олар аналық тегі арқылы есептелді. Рулардың ішінде олар екі-үш ұрпақ болып шағын отбасылық өмір сүрді, бірақ өзара көмек, отбасылық намыс, қандылық, үлкенді сыйлау ұғымдары өте маңызды болды.[8]
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Андий елді мекендері Андий жотасының сілемдеріндегі алапты алып жатыр. Ауылдар шатқалдардың беткейлерінде орналасқан, сатылы шоғырланып орналасувмен сипатталады. Қорғаныс мақсатында 3-4 деңгейлі жауынгерлік мұнаралар салынған.
Андиліктердің дәстүрлі тұрғын үйлерінде орталық баған мен тавхан – балшықтан құйылған безендірілген үлкен ошақ болған. Ыдыс-аяқтар шкафтарда сақталған. Ата-бабалардан қалған дәстүр – қонақ бөлмесі сақталған. Бір немесе екі қабатты, ауласы, галереясы бар, жеке немесе төменгі қабаты малға арналған үйлер жиі кездеседі. Қазіргі тұрғын үйлері ашық орналасқан, шатырлары заманауи материалдармен жабылған.[9]
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Андиліктердің ұлттық киімдері олардың тарихын, тұрмыс-тіршілігін, ұлттық болмысын бейнелейді. Олар осы халықтың мәдени мұрасының ажырамас бөлігі болып табылады және ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрді қамтиды.
Дәстүрлі Андий киімдері жүн және мақта сияқты табиғи материалдардан жасалған. Олардың киіміндегі кестелер, өрнектер мен ою-өрнектер маңызды тарихи оқиғаларды, халықтың діни нанымдарын және мәдени құндылықтарын бейнелейді. Әр аймақтың өзіндік дизайн элементтері мен түс схемасы бар. Әйелдердің ұлттық киіміне «тле» деп аталатын бас киім мен «дачал» белдігі де кіреді. Бас киім дәстүрлі түрде кестемен немесе өріммен безендірілген жүннен жасалған қалпақ. Белбеу көйлекті денеге бекіту үшін ғана емес, сонымен қатар байлық пен құрметтің символы болып табылады.
Ерлердің дәстүрлі киімдері авар үлгісінде, көйлек пен шалбар бешмет, бурка жамылып, қалпақ киеді. Әйелдер киімі алуан түрлі, олар күнделікті өмірде етегі кең және жеңі тіке, туника тәрізді көйлек киген. Әйелдер киімінің айрықша белгісі чухта бас киімі, жарты ай тәрізді қалпақ. Андий буркасы -қара немесе ақ түсті Анди ешкілерінің жүнінен тігілген иыққа киетін киім. Шапан тікелей кесілген, иықтары тарылған, түймелері жоқ, иесін ғана емес, жылқыны да жабуға қабілетті кең етекпен ерекшеленді.[10][11]
Дәстүрлі тағамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Андийлердің дәстүрлі тағамдары әртүрлі ингредиенттермен, бай дәммен және ерекше аспаздық дәстүрлерімен ерекшеленеді. Бұл тағамдар ет және көкөніс тағамдарының элементтерін біріктіреді, тағамдарды хош иісті және бай ететін жергілікті өнімдер мен дәмдеуіштерді пайдаланады.
Дәстүрлі тағамдар:
- Хинкаль - ұсақталған ет (әдетте қой еті), пияз, дәмдеуіштер және шөптермен толтырылған үлкен жұқа қамыр тұшпара. Олар қайнатылады немесе бумен пісіріледі және тұздықтар мен дәмдеуіштермен ыстық күйінде беріледі.
- Еттен жасалған кәуап - Андий тағамдарының маңызды бөлігі болып табылады. Ет (көбінесе сиыр, қой немесе тауық еті) ашық отта немесе грильде пісіріледі. Ет ерекше дәм беретін арнайы соустар мен дәмдеуіштерде маринадталған.
- Хачапури - бұл ашытқы қамырынан жасалған, ірімшікпен толтырылған және пеште пісірілген дәстүрлі андий кондитерлік өнімдері. Хачапуридің әртүрлі түрлері мен формалары бар, бірақ негізгі ингредиент - ірімшік. Бұл аймақта танымал және деликатес саналады.
- Сатциви - грек жаңғағы, дәмдеуіштер мен шөптердің қалың соусында пісірілген ет тағамы. Ет (әдетте күркетауық, сиыр немесе тауық еті) маринадталған және тұздықпен бірге баяу отта қайнатылады. Сациви әдетте күріш немесе картоп гарнирімен бірге беріледі.
- Жижигала – дәмдеуіштер мен қызанақ соусымен бұқтырылған майдалап туралған көкөністерден (әдетте картоп, бұрыш, пияз, сәбіз) және еттен тұратын дәстүрлі андий тағамы. Бұл әдетте нанмен немесе гарнирмен бірге ұсынылатын өте пайдалы және қоректік тағам.
Дәстүрлі андий тағамдары олардың мәдениеті мен дәстүрлерінің маңызды бөлігі болып табылады. Жергілікті ингредиенттерді, дәмдеуіштерді және дәстүрлі пісіру әдістерін бай пайдалану бұл асханаға ерекше дәм мен хош иіс береді.[12]
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Музыка андий мәдениетінің ажырамас бөлігі болып табылады. Олар өздерінің тарихын, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын жеткізетін түрлі жанрдағы әндерді орындайды. Андий әндері әуезді, эмоционалды және бимен сүйемелденеді. Андийлердің негізгі музыкалық аспаптарына сыбызғы, каманча (ұлттық скрипка), баян және барабан жатады.
Андийлер өз тарихы мен мәдениетін ұрпақтан-ұрпаққа ауызша айтылып келе жатқан әңгімелер мен аңыздар арқылы жеткізеді. Олардың ішінде ерлік хикаялары, махаббат хикаялары, мифтер мен салт-дәстүрлер бар. Андий аңыздары осы халықтың құндылықтары мен дәстүрлерін сақтауға және жеткізуге көмектеседі. Әйгілі андий ертегілерінің бірі - зұлымдықпен күресіп, халқын қорғайтын Герги-Берсенок батырдың хикаясы. Бұл аңызда андийлердің қайсарлығы мен батырлығының рухы бейнеленген.
Андийлердің әндері, хикаялары, ырымдары олардың сенімін, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын көрсетеді. Бұл фольклорды сақтау және жеткізу андийліктердің өзіндік болмысын сақтауға және адамзаттың мәдени мұрасын байытуға мүмкіндік береді. Андий фольклоры - олардың тарихы мен болмысын жеткізетін ерекше, әуезді және эмоционалды өнер.[12]
Андий халқының қазіргі жағдайы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қазіргі андийлер өздерінің дәстүрлі діні исламмен танымал, бірақ индуизм дінін ұстанатындар көп, ал кейбіреулері сикхтер немесе буддистер. Сәулет, музыка, кино және әдебиетті қазіргі андий мәдениетіне жатқызуға болады.
Қазіргі андийліктер жақсы менеджерлер, олар өз ресурстарын ақылмен басқара алады және ең қиын жағдайлардан шығудың жолын таба алады. Қазіргі әлем андий халқын және олардың мәдениетін өзгертіп жатса да, олар өз мұраларына адал болып қалуда.
Қазіргі андийлердің басты қасиеттері:
- шаруақорлық: олар өз ресурстарын басқарудың шеберлері және ақша мен уақытты үнемдеуге өте шебер;
- өз дәстүрлеріне адалдық: олар өздерінің мәдениеті мен мұраларын мақтан тұтады және әлі де өз дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын сақтайды;
- қарым-қатынас: андийлер басқа адамдармен және мәдениетімен достық қарым-қатынасқа ашық;
- шығармашылық: олар таңғажайып сұлулық сезіміне ие және көбінесе өз таланттарын өнер мен қолөнерде пайдаланады.[13]
Танымал адамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Умахан Магомедгаджиевич Умаханов - Мемлекеттік Думаның VI және VII шақырылымдарының бұрынғы депутаты, ТМД істері жөніндегі комитет төрағасының бұрынғы орынбасары.[14]
Бейнетаспалар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- https://yandex.kz/video/preview/16356120140512945659 Андийлер
- https://yandex.kz/video/preview/5094027323900443896 Андий халқы туралы фактілер
- https://yandex.kz/video/preview/15067761110730425635 Андий тілі
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Андийлер https://nazaccent.ru/nations/andiytsy/
- ↑ Андийлер қандай халық? https://chistoug.ru/articles/andiets-chto-za-natsiya.html(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ Халықтар мен мәдениеттер/Андий халықы https://travel-journal.ru/ethno/27/193/ Мұрағатталған 26 маусымның 2016 жылы.
- ↑ Андий тілі. Тексерілді, 11 маусым 2024.
- ↑ Андийлер қандай халық? https://don-vino.ru/andiec-chto-za-naciya-kak-andiicy-spasli-rossiyu-ot-pozora-primery.html
- ↑ Андийлер (тарихи-этнографиялық очерк) http://www.etnosy.ru/node/631
- ↑ http://www.edinay-russia.narod.ru/ANDIYCY.htm
- ↑ Андийлер-аңызға айналған оқ өтпейтін бурка жасаушылар https://travelask.ru/articles/andiytsy-sozdateli-legendarnoy-burki-bronezhileta?ysclid=lr681c09pq854486161
- ↑ https://travel-journal.ru/ethno/27/193/ Мұрағатталған 26 маусымның 2016 жылы.
- ↑ Анна Семенова. Андийцы — создатели легендарной бурки-бронежилета https://travelask.ru/articles/andiytsy-sozdateli-legendarnoy-burki-bronezhileta
- ↑ Андийлердің ұлттық киімі https://almode.top/moda/25859-nacionalnaja-odezhda-andijcy-60-foto.html
- ↑ a b https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/andiyci/folklor?ysclid=lsx9l8dhu3771298175
- ↑ Андийлер: бай тарихы мен қайталанбас мәдениеті бар халық. Тексерілді, 11 маусым 2024.
- ↑ Умаханов, Умахан Магомедгаджиевич https://tass.ru/encyclopedia/person/umahanov-umahan-magomedgadzhievich?ysclid=lsyf8padvx856126440
