Апиын көкнәрі

Апиын көкнәрі
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Өсімдіктер Сабы: Көкнәр Тұқымдасы: Көкнәр Тегі: Papaver argemone L.

Papaver argemone

Апиын көкнәрі (лат. Papaver argemone)-көкнәрлар тұқымдасына жататын біржылдық шөптектес өсімдік.

Биологиялық сипаттамасы

Қазақстанда көкнәр туысының 11 түрі өседі, оның көбі жабайы, ал апиын көкнәрі мәдени түрі. Тамырының ұзындығы 20см, сабағы тік түксіз, көкшіл-жасыл түсті, биіктігі 100-150см. Жапырағы көкшіл-сұр түсті, жапырақ тақтасының жиектері терең иректелген салалы, сағақсыз, сабаққа кезектесе отырмалы бекінеді. Маусымда гүлдейді, гүлдері ірі, жеке-жеке орналасады, гүлшоғыр құрамайды. Гүлінде 2 тостағанша жапырақша (гүл жарғанға дейін нәзік күлтелерінің сыртын жауып қорғап тұрады, гүлі ашыла сала дереу түсіп қалады). 4күлте, көп аталық, 14-16аналық болады. Күлтелері тостағанша жапырақшасы ішінде жұмырлана бүктеліп жатады. Алғаш тостағаншаның ішінде күлтелері бояусыз (ақ түсті) бірте-бірте ашыларға жақындағанда өзіне тән түске (қызыл, қызғылт, күлгін, ақ және т.б.) боялады. Гүлі ашыла сала күлтесінің жұмырланған қатпарлары дереу жазылып тегістеледі. Тостағаншасы ашылмай тұрған күйін -бітеугүл немесе гүлшанақ(бутон дейді). Жемісі- қауашақ. Аналықтың ауызы қатайып шеті иректеліп қақпақ тәрізді дөңгеленіп қауашақтың үстіңгі жағын жауып сақталып қалады. Тұқымдары өте көп, ұсақ, бүйрек пішінді. ақ, сұр, қара түсті. Өсімдіктің барлық мүшесінде болатын бунақты түтіктерінен сүт бқлінеді, сүті ауада тез қатайады, оны апиын (грекше "опос"-шырын) дейді. Сүт шырынында 20-дан астам алкалоидтар бар, олар: морфин, кодеин, папаверин (көкнәрдің латынша аты), протопин, тебаин және т.б. Гүлдің формуласы: $\ast K_{2}\;C_{4}\;A_{\infty }\;G_{({\underline {\infty }})}$.

Апиын

Апиын- Көне Грекияда да, Египетте де дәрі есебінде ерте заманнан белгілі болған. Парсы елдерінде апиынды тек дәрігерлердің рұқсатымен қолданған. Қытайда апиын туралы медициналық мәлімет 973 жылы жазылған. 1669 жылы ағылшын дәрігері Томас Сайденгейм апиынның бәйшешекпен қосылған спирттегі ерітіндісін ауруға қолданудың дәл мөлшерін анықтаған. Апиынның белгіленген мөлшері артық болса уландыратынын ескерткен. Өсімдіктің барлық мүшесі улы.

Морфин

Алколоидтардың ішінде морфинді 1803 жылы неміс дәріханашысы Фридрих Вильгельм Сертюнер анықтап бөліп алған. Сертюнер морфиннің ұнтағын иттің тамағына қосып бергенде иттің қатты ұйқыға кетіп, ауырған жерін сезбейтіндігі анықталған. Бұл препаратты Сертюнер ұйқы құдайы есімімен атаған. Орта ғасырларда апиынды темекі секілді тарта бастаған, ондай адам басы айналып бейжай болып шала ұйқыға кететін болған. Апиынды тарту Кіші Азиядан басталып шығысқа, әсіресе Қытайға таралған. 1796 жылы Қытай үкіметі апиын таратуға тыйым салады. 1820 жылдан бастан апиынды ше елдерге шығаруға тыйым салынған.

Апиын көкнәрінің пайдасы

• 1. Дәрілік өсімдік ретінде медицинада 500-ден астам медициналық дәрілерге қосылады;
• 2. Морфин мен пантопонды таза күйінде (басқа дәрілерге араластырмай) жанға батып ауырған жерді басып тыныштандыруға қолданады;
• 3. Апиын әр түрлі наркотиктерді дайындауда құрамына қосатын өте бағалы медициналық шикізат;
• 4. Тұқымын тамақ, кондитер өнеркәсібінде пайдаланады;
• 5. Тұқымы өте майлы болғандықтан май алынады;
• 6. Сәндік үшін бұйра көкнәрді гүлзарларды өсіреді;

Апиынның халықтық медицинада алар орны

• 1. Асқазан қатты түйіліп ауырғанда, іші өткенде болар болмас түйірін суға езіп ішкен;
• 2. Қарақұрт, жылан және т.б. шаққанда апиынды езіп щыққан жерге жаққан және азғана мөлшерін ішкен;
• 3. Қазір "свинка" деп жүрген, беті ісіп кететін ауруға қолданған. Шамадан тыс, жиі қолданып бойларын үйретпеген. Мөлшерінен асырмай қолданса пайдасынан басқа зияны жоқ;

Дереккөздер

• “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998