Қыпшақ тілдері: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
ш Bot: Migrating 16 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q1339898 (translate me) |
ш clean up, replaced: Пайдаланған әдебиет → Дереккөздер using AWB |
||
| 1-жол: | 1-жол: | ||
[[Сурет:Map-Kypchak Language World.png|thumb|350px|Қыпшақ тілдерінің таралу аймағы]] |
[[Сурет:Map-Kypchak Language World.png|thumb|350px|Қыпшақ тілдерінің таралу аймағы]] |
||
'''Қыпшақ тілдері''' — [[түркі тілдері]] жанұясында тіл саны бойынша ең ірі топтардың бірі. |
'''Қыпшақ тілдері''' — [[түркі тілдері]] жанұясында тіл саны бойынша ең ірі топтардың бірі. |
||
Келесі тармақтарға бөлінеді: |
Келесі тармақтарға бөлінеді: |
||
* [[Батыс қыпшақ тілдері]] - құман, яғни [[қарайым тілі]], [[қарашай-балқар тілі]], [[құмық тілі]], [[қырымтатар тілі]], [[армян-қыпшақ тілі]]; |
* [[Батыс қыпшақ тілдері]] - құман, яғни [[қарайым тілі]], [[қарашай-балқар тілі]], [[құмық тілі]], [[қырымтатар тілі]], [[армян-қыпшақ тілі]]; |
||
* [[Қыпшақ-бұлғар тілдері]] - [[башқұрт тілі]], [[татар тілі]]; |
* [[Қыпшақ-бұлғар тілдері]] - [[башқұрт тілі]], [[татар тілі]]; |
||
* [[Қыпшақ-ноғай тілдері]]- [[қазақ тілі]], [[қарақалпақ тілі]], [[ноғай тілі]], [[қырғыз тілі]]. |
* [[Қыпшақ-ноғай тілдері]]- [[қазақ тілі]], [[қарақалпақ тілі]], [[ноғай тілі]], [[қырғыз тілі]]. |
||
Қыпшақ тілдері тобына басқа түркі тілдерінен айырмашылығы: а) дауыстылар саны 8 — 9 болады, ''ы, і, у, ү'' ерекше дыбыстары қолданылады; ә) ерін үндестігі сирек кездеседі (құлұн — құлын); б) созылыңқы дауыстылары жоқ; в) ''ғ, г'' дыбыстары мүлдем айтылмайды не ''у, й'' дыбыстарымен алмасады. (тағ>тау); г) сөз басында ұяң ''б'', қатаң ''т, к, қ'' дыбыстары болады (болат, тіл — полат, діл); д) ''б'' дыбысының орнына ''м'' қолданылады (бен — мен); е) сөз басында ''й ~ ж ~ ж (дж)'' дыбыстары тұрақсыз келеді (йол — жол (джол); ''ж'') кейбір қатаң дыбыстар ұяң айтылады: ''п>б, қ>ғ, к>г'' дауыстылар арасында спирант дыбыстарға айналады: ''п>у; б>у; қ>ғ; к>г''. |
Қыпшақ тілдері тобына басқа түркі тілдерінен айырмашылығы: а) дауыстылар саны 8 — 9 болады, ''ы, і, у, ү'' ерекше дыбыстары қолданылады; ә) ерін үндестігі сирек кездеседі (құлұн — құлын); б) созылыңқы дауыстылары жоқ; в) ''ғ, г'' дыбыстары мүлдем айтылмайды не ''у, й'' дыбыстарымен алмасады. (тағ>тау); г) сөз басында ұяң ''б'', қатаң ''т, к, қ'' дыбыстары болады (болат, тіл — полат, діл); д) ''б'' дыбысының орнына ''м'' қолданылады (бен — мен); е) сөз басында ''й ~ ж ~ ж (дж)'' дыбыстары тұрақсыз келеді (йол — жол (джол); ''ж'') кейбір қатаң дыбыстар ұяң айтылады: ''п>б, қ>ғ, к>г'' дауыстылар арасында спирант дыбыстарға айналады: ''п>у; б>у; қ>ғ; к>г''. |
||
Қыпшақ тілдері орта ғасырда көне түркі тілдері негізінде қалыптасқан. [[Қыпшақ]] тілдер тобы өлі және тірі [[тіл]]дер тобына бөлінеді. 1) Көне қыпшақ ескерткіштерінің тілі (Қыпшақ жазба ескерткіштері). Көне қыпшақ тілі Қимақтар [[мемлекет]]і тұсында туындап (9 — 11 ғасырлар), қазіргі тілдердің негізі болған. [http://www.testent.ru/publ/predmetnyj_razdel/kazakhstan_tarikhy/mo_ol_imperijasyny_ryluy/38-1-0-1228 Моңғолдар] үстемдігі тұсында ол тілде сөйлейтін ру-тайпалар ыдырады, Алтын Орда кезінде (13 — 15 ғасырлар) әдеби, ресми тіл ретінде қолданылып, кейін тұтастығынан тағы да айрылды. Сөйтіп, қазіргі Қыпшақ Тілі Тармағы. пайда болды. Қыпшақ тілі Осман түріктері тілінің диалектілеріне айналған. 2) Тірі Қыпшақ тілдерін үш топқа бөледі (Н.А. Баскаков): а) Қыпшақ-половецтер тармағы (қарайым, құмық, қарашай-балқар және қырым татарларының тілі); ә) бұлғар қыпшақтары тілі (татар, башқұрт); б) ноғай қыпшақтары тілі (ноғай, қарақалпақ, қазақ) Қыпшақ Тілі Тармағын ғалымдар Батыс (кейде солтүстік-батыс) түркі тілдеріне жатқызады. |
Қыпшақ тілдері орта ғасырда көне түркі тілдері негізінде қалыптасқан. [[Қыпшақ]] тілдер тобы өлі және тірі [[тіл]]дер тобына бөлінеді. 1) Көне қыпшақ ескерткіштерінің тілі (Қыпшақ жазба ескерткіштері). Көне қыпшақ тілі Қимақтар [[мемлекет]]і тұсында туындап (9 — 11 ғасырлар), қазіргі тілдердің негізі болған. [http://www.testent.ru/publ/predmetnyj_razdel/kazakhstan_tarikhy/mo_ol_imperijasyny_ryluy/38-1-0-1228 Моңғолдар] үстемдігі тұсында ол тілде сөйлейтін ру-тайпалар ыдырады, Алтын Орда кезінде (13 — 15 ғасырлар) әдеби, ресми тіл ретінде қолданылып, кейін тұтастығынан тағы да айрылды. Сөйтіп, қазіргі Қыпшақ Тілі Тармағы. пайда болды. Қыпшақ тілі Осман түріктері тілінің диалектілеріне айналған. 2) Тірі Қыпшақ тілдерін үш топқа бөледі (Н.А. Баскаков): а) Қыпшақ-половецтер тармағы (қарайым, құмық, қарашай-балқар және қырым татарларының тілі); ә) бұлғар қыпшақтары тілі (татар, башқұрт); б) ноғай қыпшақтары тілі (ноғай, қарақалпақ, қазақ) Қыпшақ Тілі Тармағын ғалымдар Батыс (кейде солтүстік-батыс) түркі тілдеріне жатқызады. |
||
== Дереккөздер== |
|||
== Пайдаланған әдебиет== |
|||
[[Қазақстан энциклопедиясы]] |
[[Қазақстан энциклопедиясы]] |
||
| ⚫ | |||
[[Санат:Түркі тілдері]] |
[[Санат:Түркі тілдері]] |
||
[[Санат:Қыпшақ тілдері]] |
[[Санат:Қыпшақ тілдері]] |
||
| ⚫ | |||
09:19, 2014 ж. мамырдың 1 кезіндегі нұсқа
Қыпшақ тілдері — түркі тілдері жанұясында тіл саны бойынша ең ірі топтардың бірі.
Келесі тармақтарға бөлінеді:
- Батыс қыпшақ тілдері - құман, яғни қарайым тілі, қарашай-балқар тілі, құмық тілі, қырымтатар тілі, армян-қыпшақ тілі;
- Қыпшақ-бұлғар тілдері - башқұрт тілі, татар тілі;
- Қыпшақ-ноғай тілдері- қазақ тілі, қарақалпақ тілі, ноғай тілі, қырғыз тілі.
Қыпшақ тілдері тобына басқа түркі тілдерінен айырмашылығы: а) дауыстылар саны 8 — 9 болады, ы, і, у, ү ерекше дыбыстары қолданылады; ә) ерін үндестігі сирек кездеседі (құлұн — құлын); б) созылыңқы дауыстылары жоқ; в) ғ, г дыбыстары мүлдем айтылмайды не у, й дыбыстарымен алмасады. (тағ>тау); г) сөз басында ұяң б, қатаң т, к, қ дыбыстары болады (болат, тіл — полат, діл); д) б дыбысының орнына м қолданылады (бен — мен); е) сөз басында й ~ ж ~ ж (дж) дыбыстары тұрақсыз келеді (йол — жол (джол); ж) кейбір қатаң дыбыстар ұяң айтылады: п>б, қ>ғ, к>г дауыстылар арасында спирант дыбыстарға айналады: п>у; б>у; қ>ғ; к>г.
Қыпшақ тілдері орта ғасырда көне түркі тілдері негізінде қалыптасқан. Қыпшақ тілдер тобы өлі және тірі тілдер тобына бөлінеді. 1) Көне қыпшақ ескерткіштерінің тілі (Қыпшақ жазба ескерткіштері). Көне қыпшақ тілі Қимақтар мемлекеті тұсында туындап (9 — 11 ғасырлар), қазіргі тілдердің негізі болған. Моңғолдар үстемдігі тұсында ол тілде сөйлейтін ру-тайпалар ыдырады, Алтын Орда кезінде (13 — 15 ғасырлар) әдеби, ресми тіл ретінде қолданылып, кейін тұтастығынан тағы да айрылды. Сөйтіп, қазіргі Қыпшақ Тілі Тармағы. пайда болды. Қыпшақ тілі Осман түріктері тілінің диалектілеріне айналған. 2) Тірі Қыпшақ тілдерін үш топқа бөледі (Н.А. Баскаков): а) Қыпшақ-половецтер тармағы (қарайым, құмық, қарашай-балқар және қырым татарларының тілі); ә) бұлғар қыпшақтары тілі (татар, башқұрт); б) ноғай қыпшақтары тілі (ноғай, қарақалпақ, қазақ) Қыпшақ Тілі Тармағын ғалымдар Батыс (кейде солтүстік-батыс) түркі тілдеріне жатқызады.
Дереккөздер
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |