Қыпшақ тілдері: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
Өңдеу түйіні жоқ
Тег: тесттік өңдеме
Өңдеу түйіні жоқ
23-жол: 23-жол:
|child17= [[Алтай тілі|Алтай]]
|child17= [[Алтай тілі|Алтай]]
|child18= [[Қырғыз тілі|Қырғыз]]
|child18= [[Қырғыз тілі|Қырғыз]]
|map=[[Сурет:Map-Kypchak Language World.png|300px]]<br /><small><center>Түркі тілдері ресми күйі бар елдер және аутономиялы ұлыстар</center></small>
|map=[[Сурет:Map-Kypchak Language World.png|300px]]<br /><center>Қыпшақ тілдерінің таралу аймағы</center>
}}
}}
[[Сурет:Map-Kypchak Language World.png|thumb|350px|Қыпшақ тілдерінің таралу аймағы]]
[[Сурет:Birbirlerini_anlayabilen_T%C3%BCrk_gruplar.png|thumb|left|300px|]]
[[Сурет:Birbirlerini_anlayabilen_T%C3%BCrk_gruplar.png|thumb|left|300px|]]
'''Қыпшақ тілдері''' — [[түркі тілдері]] жанұясында тіл саны бойынша ең ірі топтардың бірі.
'''Қыпшақ тілдері''' — [[түркі тілдері]] арасында тіл саны бойынша ең ірі топтардың бірі. Қыпшақ тілі тармағын ғалымдар '''Батыс-түркі тілдері''' (кейде '''солтүстік-батыс тілдері ''') деп атайды. Қыпшақ тілдері орта ғасырда көне түркі тілдері негізінде қалыптасқан.


== Бөлікшелері ==
Келесі тармақтарға бөлінеді:
Географиясына және тілдің құрамына қарай қыпшақ тілдері келесі тармақтарға бөлінеді <ref>Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Kipchak". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.</ref>:
* [[Батыс қыпшақ тілдері]] - құман, яғни [[қарайым тілі]], [[қарашай-балқар тілі]], [[құмық тілі]], [[қырымтатар тілі]], [[армян-қыпшақ тілі]];
* [[Батыс қыпшақ тілдері]] - құман, яғни [[қарайым тілі]], [[қарашай-балқар тілі]], [[құмық тілі]], [[қырымтатар тілі]], [[армян-қыпшақ тілі]];
* [[Қыпшақ-бұлғар тілдері]] - [[башқұрт тілі]], [[татар тілі]];
* [[Қыпшақ-бұлғар тілдері]] - [[башқұрт тілі]], [[татар тілі]];
35-жол: 35-жол:
* [[Қырғыз-қыпшақ тілдері]] - [[алтай тілі]], [[қырғыз тілі]].
* [[Қырғыз-қыпшақ тілдері]] - [[алтай тілі]], [[қырғыз тілі]].


== Ерекшеліктер ==
Қыпшақ тілдері тобына басқа түркі тілдерінен айырмашылығы: а) дауыстылар саны 8 — 9 болады, ''ы, і, у, ү'' ерекше дыбыстары қолданылады; ә) ерін үндестігі сирек кездеседі (құлұн — құлын); б) созылыңқы дауыстылары жоқ; в) ''ғ, г'' дыбыстары мүлдем айтылмайды не ''у, й'' дыбыстарымен алмасады. (тағ>тау); г) сөз басында ұяң ''б'', қатаң ''т, к, қ'' дыбыстары болады (болат, тіл — полат, діл); д) ''б'' дыбысының орнына ''м'' қолданылады (бен — мен); е) сөз басында ''й ~ ж ~ ж (дж)'' дыбыстары тұрақсыз келеді (йол — жол (джол); ''ж'') кейбір қатаң дыбыстар ұяң айтылады: ''п>б, қ>ғ, к>г'' дауыстылар арасында спирант дыбыстарға айналады: ''п>у; б>у; қ>ғ; к>г''.
Қыпшақ тілдері тобына басқа түркі тілдерінен айырмашылығы:


* дауыстылар саны 8 — 9 болады, ''ы, і, у, ү'' ерекше дыбыстары қолданылады;
⚫
Қыпшақ тілдері орта ғасырда көне түркі тілдері негізінде қалыптасқан. [[Қыпшақ]] тілдер тобы өлі және тірі [[тіл]]дер тобына бөлінеді. 1) Көне қыпшақ ескерткіштерінің тілі (Қыпшақ жазба ескерткіштері). Көне қыпшақ тілі Қимақтар [[мемлекет]]і тұсында туындап (9 — 11 ғасырлар), қазіргі тілдердің негізі болған. [http://www.testent.ru/publ/predmetnyj_razdel/kazakhstan_tarikhy/mo_ol_imperijasyny_ryluy/38-1-0-1228 Моңғолдар] үстемдігі тұсында ол тілде сөйлейтін ру-тайпалар ыдырады, Алтын Орда кезінде (13 — 15 ғасырлар) әдеби, ресми тіл ретінде қолданылып, кейін тұтастығынан тағы да айрылды. Сөйтіп, қазіргі Қыпшақ Тілі Тармағы. пайда болды. Қыпшақ тілі Осман түріктері тілінің диалектілеріне айналған. 2) Тірі Қыпшақ тілдерін үш топқа бөледі (Н.А. Баскаков): а) Қыпшақ-половецтер тармағы (қарайым, құмық, қарашай-балқар және қырым татарларының тілі); ә) бұлғар қыпшақтары тілі (татар, башқұрт); б) ноғай қыпшақтары тілі (ноғай, қарақалпақ, қазақ) Қыпшақ Тілі Тармағын ғалымдар Батыс (кейде солтүстік-батыс) түркі тілдеріне жатқызады.
* ерін үндестігі сирек кездеседі (құлұн — құлын);
* созылыңқы дауыстылары жоқ; в) ''ғ, г'' дыбыстары мүлдем айтылмайды не ''у, й'' дыбыстарымен алмасады. (тағ>тау);
* сөз басында ұяң ''б'', қатаң ''т, к, қ'' дыбыстары болады (болат, тіл — полат, діл);
* ''б'' дыбысының орнына ''м'' қолданылады (бен — мен);
* сөз басында ''й ~ ж ~ ж (дж)'' дыбыстары тұрақсыз келеді (йол — жол (джол);
* кейбір қатаң дыбыстар ұяң айтылады: ''п>б, қ>ғ, к>г'' дауыстылар арасында спирант дыбыстарға айналады: ''п>у; б>у; қ>ғ; к>г''.


== ''Көне қыпшақ ескерткіштерінің тілі'' (Қыпшақ жазба ескерткіштері) ==
⚫
== Дереккөздер==
⚫
Көне қыпшақ тілі [[Қимақтар мемлекет]]і тұсында туындап (9 — 11 ғасырлар), қазіргі тілдердің негізі болған. <ref>[http://www.testent.ru/publ/predmetnyj_razdel/kazakhstan_tarikhy/mo_ol_imperijasyny_ryluy/38-1-0-1228 ]</ref> Моңғолдар үстемдігі тұсында ол тілде сөйлейтін ру-тайпалар ыдырады, Алтын Орда кезінде (13 — 15 ғасырлар) әдеби, ресми тіл ретінде қолданылып, кейін тұтастығынан тағы да айрылды. Сөйтіп, қазіргі Қыпшақ Тілі Тармағы пайда болды. Қыпшақ тілі Осман түріктері тілінің диалектілеріне айналған.
*Қазақстан энциклопедиясы

⚫
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}


{{Түркі тілдері}}
{{Түркі тілдері}}

22:57, 2014 ж. қыркүйектің 23 кезіндегі нұсқа

Қыпшақ тілдері тобы
Жоғрапиялық
таралуы:
Жаралу бойынша
тектестіруі: 		Алтай тілдері[1] (controversial)
 Түркі тілдері
  Қыпшақ тілдері тобы
Бөлікшелері:

Қыпшақ тілдерінің таралу аймағы

Қыпшақ тілдері — түркі тілдері арасында тіл саны бойынша ең ірі топтардың бірі. Қыпшақ тілі тармағын ғалымдар Батыс-түркі тілдері (кейде солтүстік-батыс тілдері ) деп атайды. Қыпшақ тілдері орта ғасырда көне түркі тілдері негізінде қалыптасқан.

Бөлікшелері

Географиясына және тілдің құрамына қарай қыпшақ тілдері келесі тармақтарға бөлінеді [2]:

Ерекшеліктер

Қыпшақ тілдері тобына басқа түркі тілдерінен айырмашылығы:

  • дауыстылар саны 8 — 9 болады, ы, і, у, ү ерекше дыбыстары қолданылады;
  • ерін үндестігі сирек кездеседі (құлұн — құлын);
  • созылыңқы дауыстылары жоқ; в) ғ, г дыбыстары мүлдем айтылмайды не у, й дыбыстарымен алмасады. (тағ>тау);
  • сөз басында ұяң б, қатаң т, к, қ дыбыстары болады (болат, тіл — полат, діл);
  • б дыбысының орнына м қолданылады (бен — мен);
  • сөз басында й ~ ж ~ ж (дж) дыбыстары тұрақсыз келеді (йол — жол (джол);
  • кейбір қатаң дыбыстар ұяң айтылады: п>б, қ>ғ, к>г дауыстылар арасында спирант дыбыстарға айналады: п>у; б>у; қ>ғ; к>г.

Көне қыпшақ ескерткіштерінің тілі (Қыпшақ жазба ескерткіштері)

Көне қыпшақ тілі Қимақтар мемлекеті тұсында туындап (9 — 11 ғасырлар), қазіргі тілдердің негізі болған. [3] Моңғолдар үстемдігі тұсында ол тілде сөйлейтін ру-тайпалар ыдырады, Алтын Орда кезінде (13 — 15 ғасырлар) әдеби, ресми тіл ретінде қолданылып, кейін тұтастығынан тағы да айрылды. Сөйтіп, қазіргі Қыпшақ Тілі Тармағы пайда болды. Қыпшақ тілі Осман түріктері тілінің диалектілеріне айналған.

Дереккөздер

  1. ↑ Gordon, Raymond G., Jr. (ed.) Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Language Family Trees - Altaic (HTML) (2005). Тексерілді, 18 наурыз 2007.
  2. ↑ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Kipchak". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
  3. ↑ [1]


Мақала бастамасы Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Қыпшақ_тілдері&oldid=2173108» бетінен алынған