Темірқазық: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Content deleted Content added
ш уикилендіру
ш уикилендіру
59-жол: 59-жол:
! scope="row" | 2012
! scope="row" | 2012
| 323 ly(99 pc)
| 323 ly(99 pc)
| Тurner қатарлылар<ref name=turner2012/>
| Тurner қатарлылар
|-
|-
|}
|}

18:34, 2015 ж. қаңтардың 22 кезіндегі нұсқа

Жетіқарақшы мен Темірқазық
Солтүстік жартышардағы жұлдыздар ағыны, ортада Темірқазық

Темірқазық — Кіші аю шоқжұлдызындағы 2-ші жұлдыздық шамада көрінетін жарық жұлдыз. Ол дүниенің солтүстік полюсіне жақын орналасқан және солтүстік жарты шардан көрінеді. Темірқазық – үш жұлдыз. Оның ең жарығы айнымалы жұлдыз деп есептеледі. Қазіргі темірқазық Кіші аю α жұлдызы.

Әдетте ауырлық күштің әсерінде бір жұлдыздың өз өсінде айналуы кеңістікте өзгеріс туғызса, оны әдетте өстік прецессия (axial precession) деп атайды. Жершарының айналу өсінің өзгеруіне ілесіп оның Темірқазығы да түрліше болған. Шамамен 4800 жылдың алдында, Темірқазық жұлдызы Айдағар α жұлдызы болған. Ежелгі грекияда Темірқазық Кіші аю β жұлдызы болды. 2100 жыл өткенде қазіргі Кіші аю α мен темірқазық бағытының бұрышы ең кішкене болды (27'38"). Яғни, жер үшін қозғалмайтын полюс жұлдызы есептеледі.

31 ғасырдан кейін Цефей γ жұлдызы жер шарының Темірқазығы болады. 14000 жыл шамасында уақыт өткен соң Лира α жұлдызы жер шарының темірқазығы болады.

Темірқазық жұлдызының маңызы

Темірқазық жұлдызы ғарыштық жетектеуіш (аспан денелерін күзету арқылы бағытты ажырату) жолбелгісі есептеледі. Онымен алыс сапарға шығушылар, теңізшілер жақсы таныс болған. Қазақта "Темірқазықты білсең жолыңнан адаспайсың" деген мәтел бар. "Компас" секілді бағыт айыру құралдары болмаған замандарда солтүстік жарты шардың адамдары түнде көбінесе Темірқазыққа қарап барар бағытын тапқан.

Қазақ әдебиетінде кездесетін Темірқазық тақырыбы

Темірқазықтың навигациялық жұлдыздар санатына жатуы ғана емес, оның қашанда бір тұстан көрінуі көптеген халықтардың мәдениетінде өзіндік маңызды орынға ие болған.

Темірқазық жұлдызы төңірегіндегі қозғалыс

Қазақ мифологиясында Темірқазық пен жетіқарашы ертегісі айтылады. Аңыз бойынша Темірқазық Тәңірінің құдіретімен аспанға қағылған ат байлайтын қазық болып, ол дүниенің кіндігі есептеледі. Оған Ақбозат пен Көкбозат арқандаулы тұрады, олар түнімен Темірқазықты айнала оттап жүреді. Негізі Темірқазықты төңіректеп әр түні бір айналып шығатын Жеті қарақшы (Үлкен аю шоқжұлдызы, ондағы жеті жұлдыз Үлкен аю α、β、γ、δ、ε、ζ және η жұлдыздары) және Қара құрт (W әрібіне ұқсайтын, Темірқазықтың бір шетінде Жетіқарақшыға қарсы орналасқан бес жұлдыз) шоқжұлдыздары орналасқан. Темірқазық төңірегіндегі жұлдыздардың әр түн сайынғы Темірқазықты өзек өс етіп айналуы Жер шарының өз өсінен айналуынан екені белгілі. Ал, сол жұлдыздардағы өзгерістер мен Қозғалыстар аралықтың тым алыс болуына байланысты жай көзге көрінетіндей шамада емес.

Қазақтың жауынгер ақыны Махамбет Өтемісұлы өзінің "Ерлердің ісі бітер ме" деген өлеңінде "Темірқазық жастанбай, қу толағай бастанбай" дейді. Мұндағы Темірқазық жастану, сол жұлдызы самсыған түнде батырлардың далаға түнеуі мағынасын береді. Ондайда адам басы бейне қу толағай секілді қатып қалады дегенді айтса керек.

Физикалық құрылымы

Темірқазық (Кіші аю α жұлдызы) үш жұлдыздың бірлігі. Олардың негізгісі (Кіші аю А жұлдызы) болса сары түсті Цефеид жұлдызы, ал келесі Темірқазық В жұлдызы сары түсті Ергежейлі болып, ол 2400 AU қашықтықтан орағыта айналып жатыр. Темірқазық В жұлдызын 1780 жылы Уильям Гершель байқаған болып, қазіргі кішкентай телескоптармен де көруге болады. 1929 жылы Темірқазық А жұлдызының спектрлі қосары бар екені белгілі болды, ол ергежейлі серік есептеледі және Кіші аю Pα, немесе Кіші аю aα жұлдызы деп аталады. 2006 жылы қаңтарда NASA жариялаған Хаббл ғарыштық телескобының суретеріне негізделгенде, Темірқазық (Кіші аю α жұлдызы) жұлдызындағы осы үш жұлдызды анық ажыратуға болады. Темірқазық А жұлдызы Ергежейліге 18.5 AU шамасында жақын орналасқан, бұл шамамен күн мен Уран ғаламшарының арасындағы қашықтық. Осы арқылы Темірқазық А жұлдызының жарығы қалай жасырылатынын аңғаруға болады.

Hipparcos спутниктік өлшеуіне негізделгенде, Темірқазық пен жершарының шынайы арақашықтығы 431 жарық жылы. Басқа да деректерге негізделгенде Темірқазық А жұлдызы F7 күйіндегі Аса ірі жұлдыз (Ib), немесе жарқыраған ірі жұлдыз (II) есептеледі. Екі кішкентай серік жұлдыздары: Темірқазық В жұлдызы болса F3V Негізгі тізбекті жұлдыз болып 2,400 AU қашықтықтан өз өсінде орағытып айналады. Таяудағы зерттеу мен күзетулер бойынша Темірқазық А және Ғ түріндегі тұрақты жұлдыздардан құралған, әлдеқашан күйреп жемірілген галактиканың бөлігі есептеледі.

Темірқазық Бірінші Цефеид жұлдызына тән. Цефейд жұлдыздары жұлдызара қашықтықты өлшеудің таптырмас орайы есептеледі. Темірқазық бізге жақынырақ орналасқандықтан ол туралы зерттеу де көбірек қолға алынды. 1900 жылдары оның жарық шамасының өзгеріс периоды 3.97 күн болып, жарық өзгерісі орта есеппен ±8%(шамамен 0.15 магнитуда) болған. Бірақ ХХ ғасырда оның амплитудасы шұғыл құлдырап, 1990 жылда өзгеріс мөлшері 1% түсті және осы маржаны сақтауда. Дегемнен, осы аралықта жарқырауы 15% артты, периоды да жыл сайын 8 секундқа артты.

Таяуда 《Ғылым》журналының хабарлауынша, Темірқазықтың жарық шамасы Птолемей күзеткен кездегіден 2.5 есе артты (Қазір 2 деңгейлі жұлдыз, ал ол заманда Темірқазық (Кіші аю α жұлдызы) 3 деңгейлі жұлдыз болған. Астроном Edward Guinan-ның айтуынша бұл өзгеріс нәтижесі шынында таңғаларлық, "Егер бұл рас болса, бұл ставка жылдамдығының өзгерісі теорияда мөлшерленген жұлдыздар өзгерісінен 100 есе артық болуы мүмкін."

Темірқазықтың солтүстік полюсті көрсетуі

Темірқазық (Кіші аю α жұлдызы) негізінен жердің өз өсінде айналуының қиыр солтүстік полюсінің аспанында тұрғандығы себепті ол жер бетінен қарағандағы аспанда қозғалмайтын нүкте есептеледі. Ал солтүстік жартышардағы тұрақты жұлдыздар түгелдей оны төңіректеп айналып жүреді. Демек ол Астрономиялық жетектеуіш жұлдыз, және Аспан денелерін өлшеудің таптырмас тұғыр нүкте есептеледі. Бұған ең ежелгі жазбалардан бері қарай нақты дәлел келтіруге болады. Қазір Темірқазық солтүстік полюс нүктесінен бар болғаны 0.7° (ай диаметрінің 1.4 есесіндей) ауытқиды. Ол өз кезегінде екі рет солтүстік полюсті дәл көрсеткен. Қалған уақыттарда ол негізінен солтүстік полюсті меңзейді.

Әрине, жер шары полюсінің өзгерісіне орай Кіші аю α жұлдызы мәңгі-бақи солтүстік полюсті көрсетіп, Темірқазық болып тұра бермейді. ӨЗ өсінде домалаған Жер шары түмен жылдар бойындағы тербелу мен ауытқу шамасының артуына ілесіп, оның полюс орбитасы бір шеңберді сызады. Осы шеңберге тұспа-тұс келген тұрақты жұлдыздар, мысалы Тубан, Лира секілділер өткенде және болашақта жер шары полюсі бағытталатын Темірқазық бола алады. Болашақта, қазіргі Темірқазық тіпті де полюске туралана түседі, 2100 жылдары шамасында ол полюсті көрсетуі ең төменгі ауытқуға (0.5°-тан кіші) жетеді.

Солтүстік жарты шарда Темірқазықты әйгілі Жетіқарақшы арқылы және онымен қарсы жақта параллел жатқан Кассиопея (Қара құрт) шоқжұлдызының W пішіні арқылы бірден байқауға болады. Эквадор сызығының оңтүстік бөлігінде негізінен Темірқазық көрінбейді.

Кіші аю α жұлдызы Темірқазық ретінде кейде аспандағы ең жарық жұлдыз деп те сипатталатыны бар. Өйткені оның төңірегінде жарық жұлдыздар жоқ болған соң айналасындағыларына қарағанда біршама жарық есептеледі. Дегенмен оның жарқырау шамасы аспанда 48 орында тұрады, демек ол соншылық жарық жұлдыз есептелмейді. Аспанда ең жарық жұлдыз (Күнді айтпағанда) әрине әйгілі Сүмбіле жұлдызы екені белгілі.

Оңтүстік жарты шардың, Оңтүстік полюстің темірқазық жұлдызы жоқ. Дегенмен Оңтүстік полюс бағытына ең жақыны бұлдыраңқы Сигма Октанта (σ Octantis) жұлдызы есептеледі. Кейбіреулер оны оңтүстік жарты шардың Темірқазығы деп атауды ұсындаы. Бірақ оған салыстырғанда Оңтүстік Крест жұлдызы оңтүстік жарты шардың полюсін тіпті де дәл көрсетеді.

Арақашықтық

Темірқазық қашықтығын есептеудің ұқсамаған нәтижесі
жыл қашықтықlypc түсіндіру
433 ly(133 pc) Hipparcos спутингі
2006 330 ly(101 pc) Тurner
2008 359 ly(110 pc) Usenko & Klochkova
2012 323 ly(99 pc) Тurner қатарлылар