Жуалы ауданы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
63-жол: 63-жол:
|Интернет-үйшігі =
|Интернет-үйшігі =
|Автомобиль коды =
|Автомобиль коды =
|Сайты =
|Сайты = [http://vk.com/zhualykz ЖУАЛЫ MDK]
|Commons санаты =
|Commons санаты =
|Түсініктемелер =
|Түсініктемелер =
77-жол: 77-жол:
== Географиясы ==
== Географиясы ==
Жуалы ауданы Теріс (Асы) өзенінің жоғары және орта ағысында, жерінің басым бөлігін Жуалы таулы үстірті (биіктігі орталығында 900 м, шет жақтарында 1200 м) алып жатыр. Солтүстігі мен солтүстік-шығысын Қаратау жотасы, батысы мен оңтүстік-батысынан Боралдай тауы, оңтүстігінен Талас Алатауы қоршайды. Ауданның солтүстігінде Билікөл қазаншұңқыры (абсолютті биіктігі 450 м) орналасқан. Кен байлықтарынан тас көмір, құрылыс материалдары кездеседі.
Жуалы ауданы Теріс (Асы) өзенінің жоғары және орта ағысында, жерінің басым бөлігін Жуалы таулы үстірті (биіктігі орталығында 900 м, шет жақтарында 1200 м) алып жатыр. Солтүстігі мен солтүстік-шығысын Қаратау жотасы, батысы мен оңтүстік-батысынан Боралдай тауы, оңтүстігінен Талас Алатауы қоршайды. Ауданның солтүстігінде Билікөл қазаншұңқыры (абсолютті биіктігі 450 м) орналасқан. Кен байлықтарынан тас көмір, құрылыс материалдары кездеседі.

== Демография ==

Ауданы халық саны - 51 978 адам

Халықтың өзгеру динамикасы

{| class="wikitable"
|-
! Жыл !! Жуалы ауданы !! Б.Момышұлы
|-
| 1999 жыл || 50,4 мың тұрғын || 10,5 мың тұрғын
|-
| 2000 жыл || 49,1 мың тұрғын || 11,9 мың тұрғын
|-
| 2001 жыл || 49,6 мың тұрғын || 11,8 мың тұрғын
|-
| 2002 жыл || 49,6 мың тұрғын || 11,8 мың тұрғын
|}


== Климаты ==
== Климаты ==

01:07, 2015 ж. мамырдың 9 кезіндегі нұсқа

Жуалы ауданы
Әкімшілігі
Кіреді

Жамбыл облысы

Енеді

15 ауылдық округ

Әкімшілік орталығы

Бауыржан Момышұлы

Әкім

Кулекеев Батырбек Абдырасылұлы

Тарихы мен географиясы
Құрылған уақыты

1933

Жер аумағы

4,2 мың км²

Уақыт белдеуі

UTC+6

Тұрғындары
Тұрғыны

51 978[1] адам (2011)

Ресми тілі

қазақ тілі

ЖУАЛЫ MDK

Жуалы ауданы картада

Жуалы ауданы, карта

Жуалы ауданыЖамбыл облысының оңтүстігіндегі әкімшілік бөлініс. 1928 ж. құрылған. Жер аумағы 4,2 мың км². Тұрғыны 51 796 адам (2010). Аудандағы 52 елді мекен 11 ауылдық әкімшілік округке біріктірілген. Орталығы – Бауыржан Момышұлы ауылы.

Сурет:Zhualymdk.jpg
Zhualymdk
Сурет:Zhualykz.jpg
Алатау
Алатау
Бурное станциясы
Қош келдіңіз
Орталық мешіт

Географиясы

Жуалы ауданы Теріс (Асы) өзенінің жоғары және орта ағысында, жерінің басым бөлігін Жуалы таулы үстірті (биіктігі орталығында 900 м, шет жақтарында 1200 м) алып жатыр. Солтүстігі мен солтүстік-шығысын Қаратау жотасы, батысы мен оңтүстік-батысынан Боралдай тауы, оңтүстігінен Талас Алатауы қоршайды. Ауданның солтүстігінде Билікөл қазаншұңқыры (абсолютті биіктігі 450 м) орналасқан. Кен байлықтарынан тас көмір, құрылыс материалдары кездеседі.

Демография

Ауданы халық саны - 51 978 адам

Халықтың өзгеру динамикасы

Жыл Жуалы ауданы Б.Момышұлы
1999 жыл 50,4 мың тұрғын 10,5 мың тұрғын
2000 жыл 49,1 мың тұрғын 11,9 мың тұрғын
2001 жыл 49,6 мың тұрғын 11,8 мың тұрғын
2002 жыл 49,6 мың тұрғын 11,8 мың тұрғын

Климаты

Таулы үстірттің климаты қоңыржай континенттік, қаңтардың орташа температурасы –2°С, шілдеде 18°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 400 мм шамасында. Климат жағдайлары дәнді дақылдар мен кейбір техникалық (күнбағыс) дақылдарды егуге қолайлы. Ауданның солтүстігінде климат тым континенттік және құрғақ. Қаңтарда –8°С, шілдеде 24°С. Жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері 200 мм.

Табиғаты

Басты өзені – Теріс (төмен жағы Асы деп аталады), оның ең ірі саласы – Шақпақ өзені. Ауданның солтүстік-батысынан Қошқар ата (Боралдайдың саласы) өзені ағып өтеді. Теріс өзенінде Терісащыбұлақ бөгені салынған (көлемі 50 млн. м³).

Ауданның таулы үстіртінің сұр топырағында жусан, астық тұқымдас өсімдіктер, боз, селеу, қызғылт қоңыр топырағында түрлі шөптер, бидайық аралас өсімдіктер өседі. Өзен бойларында бұталы тоғайлар (тобылғы, итмұрын, долана, сарыағаш) кездеседі. Тау аңғарларында жабайы алма, алмұрт, үйеңкі, шетен өседі. Ауданның оңтүстік бөлігіндегі Талас Алатауының беткейлері – альпілік және субальпілік шалғын. Бұл өңір Ақсу-Жабағылы қорығының солтүстік бөлігі саналады. Солтүстігіндегі Билікөл қазаншұңқырының сұр топырағында жусан, сораң өсімдіктер, Асы өзенінің аңғарында ши өседі.

Жабайы жануарлардан қарақұйрық, жабайы шошқа, шиебөрі кездеседі. Құстардан қырғауыл, кекілік бар. Билікөлде сазан, жайын ауланады.

Елді мекендері

Ауданда халық біркелкі орналаспаған. Елді мекендері көбінесе темір жолдың бойында орналасқан. Ірі ауылдары: Бауыржан Момышұлы, Көлбастау, Қайрат, Бурнооктябрьское, Күреңбел, Шақпақ ата, Қарасаз. Аудан негізінен тәлімі және ішінара суғармалы егіншілікпен және ет-сүт бағытындағы мал шаруашылығымен айналысады. Ауыл шаруашылығына жарамды жері 329,6 мың га, оның ішінде егістігі 90 мың га, шабындығы 7,5 мың га, жайылымы 112,0 мың га, орманы 20 мың га. Егістігінің ішінде дәнді және техникалық дақылдардың үлесі басым. Мемлекеттік бағыныстағы Октябрьское және Бурненский ауыл шаруашылық кәсіпорындары, Ақсай су шаруашылығы жүйелерінің басқармасы, Күркіреусу, Сұрым, Шақпақ т. ж. ст. жұмыс істейді. Аудан жерімен Түрксіб темір жолы, Ташкент – Алматы, Бауыржан Момышұлы – Қошқар ата автомобиль жолдары өтеді.

Қысқаша сипаттамасы

Жуалы ауданы 1928 жылы қыркүйек айының 3-ші жұлдызында Шымкент облысыныңқұрамында құрылды және 1951 жылдың наурыз айында Жамбыл облысының құрамына берілді.

Аудан орталығы Бауыржан Момышұлы ауылы - облыс орталығы Тараз қаласынан 60 шақырым жерде, Жамбыл облысының оңтүстік-батысында орналасқан.

Ауданның жалпы жер көлемі - 421 мың 283 га., оның ішінде, егістік - 102 мың 759 га., жайылымдық жері - 219 мың 963 га., шабындық жері- 7458 га., көп жылдық ағаштар көлемі - 715 га. Халқы 51915 (52615) адамды құрайды. Аудан бойынша аула саны -10478 бірлік. Халқының тығыздығы 1 шаршы шақырымға 12 адам. Ауданда мекен ететін ұлт өкілдерінің басым бөлігін, яғни, 87 % қазақтар, 8,1 % орыстар, 1,06 % шешендер, 1,04 % әзірбайжандар, 1,9 % басқа да ұлттар құрайды. 26159 ер, 26456 әйелдер.

Ауданды солтүстік жағынан Қаратау таулары, батысынан Боралдай, оңтүстігінен Талас-Алатауы, шығысынан Қырғыз Алатауы қоршап жатыр.

Аудан аумағын "Алматы-Ташкент" халықаралық трассасы және теміржол магистралы қиып өтеді.

Аудан аумағында Теріс, Ақсай, Көксай, Бахаты, Боралдай және Қошқарата өзендері, сонымен қатар, Билікөл, Теріс-Ащыбұлақ су қоймасы бар. Су қоймасының сыйымдылығы 158 млн. куб және ол Жамбыл ауданының 23000 га. жерін суландырады.

Аудан аумағы 15 ауылдық округтерге бөлінген. Ауданда барлығы 52 елді- мекен бар.

Ауданнан шыққан тұлғалар

Кәсіпорындары

  • "Бурный сыр зауыты" ЖШС;
  • "Жуалы" АТК;
  • "СМТС" ЖШС.

Әлеуметтік нысандары

Ауданда білім бөліміне қарасты 62 білім мекемесі жұмыс істейді:

  • 46 жалпы білім беретін мектеп (30 орта, 7 негізгі, 9 бастауыш)
  • 13 бала бақша
  • 1 өнер мектебі
  • 1 саз мектебі
  • 1 сырттай оқыту мектебі

Жалпы аудан мектептерінде 1502 ұстаз оқушыларға білім мен тәрбие беруде. Олардың: 1295-і жоғарғы, 207-сі арнаулы орта білімді мамандар. Оның ішінде жоғарғы санаттысы-194, бірінші санаттысы-429 екінші санаттысы -628.

Ауданда 2 балалар -жасөспірімдер спорт мектебі бар.

Спорттың бокс, еркін қазақ, дзю-до күрестері, тоғызқұмалақ, футбол, волейбол, баскетбол, кір тасын көтеру түрлерінен үйірмелер ашылған.

Момышұлы ауылы аумағында үлкен, кіші футбол, баскетбол, волейбол алаңдары орналасқан. 1500 орындық 1 стадион іске қосылған. Сондай-ақ, аудан аумағындағы елді -мекендерде жалпы 24 спорт залдары, 85 спорт алаңдары, 10 тир және 1 бильярд залы бар.

Жуалы ауданына қарасты 46 мәдениет мекемелері бар. Олар:

  • 1 аудандық Халық шығармашылығы және мәдени демалыс орталығы
  • 8 ауылдық мәдениет үйі, 11 ауылдық клубтар
  • 1 аудандық, 1 ауылдық балалар кітапханасы
  • 24 ауылдық кітапхана

Сондай-ақ, «Халықтық» атағы бар 3 ұжым бар, олар «Қызғалдақ» ән-би ансамблі, «Жуалы», «Мыңбұлақ» халық театрлары.

1924 жылдан бастап аудандық "Жаңа Өмір" газеті жарық көреді.

Ауданда негізгі екі бағыттағы конфессияда: ислам және христиан діндері бойынша діни орындар жұмыс істейді. Барлығы 25 мешіт, 1 шіркеу және 3 діни танымдық үйлері бар. Бүгінгі мәлімет бойынша діни орындарға келушілердің жалпы саны 589 адамды құрап отыр.

Ауданда қазақ, славян, өзбек, әзірбайжан және шешен - барлығы 5 мәдени-ұлттық орталықтары жұмыс атқарады. Олардың барлығы 1993 жылы құрылып, өз ұлтының салт-дәстүрін, мәдениетін және тілін насихаттау бағытында қызмет етуде.

Бүгінгі таңда ауданда 174 төсектік орталық аурухана, 25 төсектік туберкулез ауруханасы, 250 адам қабылдауға арналған емхана, бастапқы медициналық санитарлық көмек көрсетумен айналысатын 10 дәрігерлік амбулатория және 38 медициналық пункт жұмыс істейді.

Ауыл шаруашылығы

Аудан бойынша 01.12.2009 жылға мал санағы:

  1. Мүйізді ірі қара — 41989 оның ішінде сиыры -14289;
  2. Қой-ешкі — 187644 оның ішінде саулығы - 80680;
  3. Жылқы — 8256 оның ішінде бие - 3262;
  4. Шошқа — 5822 оның ішінде негізгі аналығы - 515;

Ет өнімі (тірі салмағымен) — 108140 цн. (10814 тн.); Сүт - 329272 цн. (32927,2 тн.); Жұмыртқа - 7198,4 мың дана; Жүн - 5303 цн. (530,3 тн.). [2]

Туған өлке тарихы

Қазақстанның халық жазушысы Шерхан Мұртазаның "Жұлдызы биік Жуалы" атты белгілі очеркінде: "Жуалының бір аты бағзы заманнан "Мын-Бұлақ" болатын" деп жазады.

Біздің эрамыздың VII ғасырында өмір сүрген қытай монағы Сюань-Цзянь Қытайдан шығып Шашқа (Ташкент) дейін сапар шеккен жолында осы Мыңбұлақ жөнінде былай жазған: "Мыңбұлақ жерінің оңтүстігін басын мұзарт басқан биік таулар қоршайды. Суы мол, орман-тоғайы тұнып тұр. Көктемнің соңғы айында жайқалып өскен түрлі-түсті гүлдер шебердің қолынан шыққан әсем кілемдей көздің жауын алады. Мұндағы сай-сай болып аққан мөлдір бұлақтардан аяқ алып жүргісіз. Сондықтан да Мыңбұлақ атанған. Түріктердің ханы жылда ыстық жақтан ығысып, жазда осында дем алған. Мұнда мойнына қоңырау таққан бұғы, елік көп кездеседі. Адамдарға үйренгені сонша, қасына барсаң да қашпайды. Хан еліктерді жақсы көрген. Солардың жайылып жүргеніне қарап рахаттанып отырған. Ол өз қол астындағы елге арнап жарлық шығарған: "Онда кімде-кім бір елікті өлтірсе, табанда өлім жазасына тартылады" делінген". (Сюань-Цзянь. Шығармалар, 1-16).

Қазақ халқының нұрлы болашағын аңсап, оны жақсы жерлергеқоныстандыруды көксеген Асан Қайғы бабамыз қытай саяхатшысынан да бұрын Жуалы өңірінің қасиетін айтып кеткен болатын. "Шөбің шүйгін, суың - бал, топырағың май екен, қадіріңді егін салған ел білер" деп тамсанған Асан ата осы аймақтан аттанарда:

Басқаның бәрін қисаң да,
Жуалыны қимайсың.
Бөктеріп алып кетер ем,
Ат сауырына симайсың, -

деп тебірене жыр төккен деседі. [3]

Дереккөздер

  1. ҚР елді мекендерінің тұрғындар саны (2011.01.02)
  2. "Қазақ Энциклопедиясы"
  3. Жамбыл облысының топономикалық атауларының анықтамалығы

Сыртқы сілтемелер