Өзбектер: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Content deleted Content added
ш →‎Тілі және жазуы: clean up, replaced: энцклопедия → энциклопедия using AWB
Өңдеу түйіні жоқ
Тег: тесттік өңдеме
25-жол: 25-жол:
<td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Каримов Ислам Абдуғаниұлы|Ислам Каримов]]</small></td>
<td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Каримов Ислам Абдуғаниұлы|Ислам Каримов]]</small></td>
<td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Әлішер Науаи]]</small></td>
<td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Әлішер Науаи]]</small></td>
</tr>
<tr>
<td><small>[[File:Мадазимов.jpg|90x105px]]</small></td>
<td>[[File:Уринбой.jpg|90x105px]]</td>
<td></td>
<td></td>
</tr>
<tr>
<td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Рахмонберди Мадазимов]]</small></td>
<td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Уринбой Рахмонбердиевич Рахмонов|Уринбой Рахмонов]]</small></td>
<td><small><div style="background-color:#fee8ab"></small></td>
<td><small><div style="background-color:#fee8ab"></small></td>
</table>
</table>
|population = 30,000,000
|population = 30,000,000

01:45, 2016 ж. маусымның 5 кезіндегі нұсқа

Үлгі:Infobox Ethnic group Өзбектер (өзб. O’zbek, O’zbeklar) — ұлт, Өзбекстан елінің негізгі халқы. Жалпы саны 30 млн-дай адам [дереккөзі?] (2012). ТМД шеңберінде, соның ішінде Тәжікстанда, Қазақстанда, Қырғызстанда, Түрікменстанда көп тұрады. Солтүстік Ауғанстанда, ҚХР-да, т.б. алыс шет елдерде де өмір сүреді.

Этногенез және тарихы

Антропологиялық жағынан ферғана-памир нәсіліне жатады, моңғол өңдесі аралас. Өзбектер этногенезіне Орта Азияны мекендеген ежелгі соғдылық, хорезмдік, бактриялық, ферғаналық тайпалар мен сақ, массагет тайпалары аздап та болса өз үлесін қосты. Өзбектер ұлтының қалыптасуы ұзаққа созылды, оның құрамы үлкен үш топқа бөлінді:

  • Бірінші топ — көгалды алаптардағы отырықшы халықтар арасындағы негізгі халық. Бұлардың басты белгілері ру мен тайпаға бөлінбейді, суармалы егіншілікпен, қолөнерімен, саудамен шұғылданады, қалалар мен ірі қыстақтарда тұрады. Өзбектердің бұл тобы Ташкенттің көгалды алқабы мен Парғана алқабында мекендеген. Олар өзбек халқының қалыптасуына, көшпелі өзбек пен өзге де көшпелі тайпаларының отырықшылануына ықпал жасады.
  • Екінші топ — Мауераннахрға моңғол дәуіріне дейін және Шыңғыс хан заманында ауып келген түркі-моңғол тайпаларының ұрпақтары (қарлұқ, барлас, қалтатай, моғол, т.б.), бұлар отырықшы халыққа сіңіскен жоқ, жартылай көшпелі өмір сүріп, ру-тайпалық дәстүрлерін сақтап қалды. Олардың көпшілігі өздерін «түрікпіз» деп атады.
  • Үшінші топ — 15 ғ-дың аяғында Дешті Қыпшақтан ауған өзбек тайпаларының ұрпағы. «Өзбек» атауы осы тайпалармен бірге келді. Бұл тайпалар шежіре деректерінде «92 баулы өзбек» деп аталады. Бұлардың көпшілігі орта ғасырларда-ақ әбден белгілі болған қыпшақ, найман, жалайыр, қаңлы, қытай (хитай), қоңырат, маңғыт, дүрмен, қатаған, қырық, сарай, кенегес, қият, құтты, ұйғыр, т.б. тайпалар мен халықтар еді.

Өзбектердің этнографиялық қалыптасуына (әсіресе Хорезмде) оғыздар да қатысты. 16 ғ-да Бұхар хандығы, Хиуа хандығы, 18 ғ-дың бас кезінде Қоқан хандығының құрылуы өзбектердің ұлт ретінде қалыптасуын ұзақ уақыт тежеді. Олар тек 20 ғ-да Кеңес өкіметі тұсында ғана ұлт ретінде қалыптасты. Кеңестік жүйе олардың әрбір аудандағы өзіндік мәдениетін бір арнаға күштеп түсірді.

Көпшілігі Ислам дінінің сүннит тармағын ұстанады.

Мәдениеті

Шаруашылығы

Өзбектердің дәстүрлі кәсібі — егіншілік, сауда және ұсталық. Ірі қалаларда сауда, ұстаханалар, үлкен ауылды жерлерде қолөнер, ұсталықтың әр түрі (тігіншілік, зергерлік, тері илеу, сабын жасау, нан басу, тәтті шығару, т.б.) дамыды.

Отбасылық ғұрыптары

Жартылай көшпелі өзбектер туыстық жағдайды қатаң сақтаған. Қазіргі отбасылары шағын, бірақ та ұлдары үйленген соң әке үйі қасына таяу орнығады (бір-біріне көмектесіп тұру үшін), қарашаңырақта кіші баласы қалады. Әйелдер қоғамдық өмірге көп араласпайды.

Киім-кешектері

Ерлер жейде, шапан; әйелдер слан матадан тігілген көйлек, шапан киді. 19 ғ-дың аяғы мен 20 ғ-дың басында белге дейін келетін камзол да киген. Бас киім ерлерде – тақия, жүн қалпақ, әйелдерде – орамал. Дәстүрлі аяқ киімі – тері етік, табаны жұмсақ мәсі, сыртынан галош киеді.

Әйелдер мен қыздар бірінші баласы туғанша шаштарын көрсетпей ұсақ етіп өріп қояды (кейде 40 жасқа дейін), егде әйелдер екі бұрымнан өреді.

Тағамдары

Өзбектердің негізгі тағамы өсімдік, сүт және сүт өнімдерінен жасалады. Сүйікті асы — палау. Басты сусыны шай, көбіне көк шай.

Тілі және жазуы

Толық мақаласы: Өзбек тілі

Өзбек тілі — түркі тілдерінің оңтүстік-шығыс (ортаазиялық) тармағы, қарлұқ тілдері тобына жатады. Өзбек тілі бірнеше диалектіге бөлінеді. Олардың ең үлкені оңтүстік-шығыс пен қала тұрғындарының тілдік ерекшелігін қамтитын қарлұқ диалектісі, ол қазіргі ұйғыр тіліне ұқсас келеді.

Жазуы латын әліпбиіне негізделген.[1]

Қазақстанда

2013 жыл 1 сәуірдегі мәлімет бойынша Қазақстанда 520 мыңға тарта өзбек тұрады. Олардың басым бөлігі Оңтүстік Қазақстан облысында мекендейді (87,9 %). Қазақстанда 81 дана өзбек мектептері жұмыс істейді. Өзбек тілінде газет-журналдар шығарылады. Қазақстан халықтары ассамблеясының құрамында өзбектердің ұлттық мәдени орталық жұмыс істейді.

Дереккөздер

  1. «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9