Кавказ таудағаны

Кавказ таудағаны (Celtis саuсаsіcа) – қарағаштар тұқымдасы, таудаған туысына жататын көп жылдық ағаш. Орта Азия, Иран және Кавказдың таулы аймақтарында кездеседі. Қазақстанда Жетісу (Жоңғар Алатауының оңтүстік сілемінен Батыс Тянь-Шаньға дейінгі (Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстары) төменгі және орта белдеудегі құрғақ тау беткейлері мен шатқалдарында өседі. Биіктігі 4 – 8 метрдей, тегіс, сұр қабықты, жас бұтақтары қызғылт қоңыр түсті, ұшар басы шоқтанып тұрады. Өте қатты, қысқа сағақты, талшықтанған торы айқын көрінетін жапырақтары өркенге кезектесе орналасқан. Жапырақ тақташалары ұзынша қандауыр тәрізді, жиектері үшкір тісті болып келеді. Гүлдері қос жынысты, олар ұзындығы 2 см-дей болатын гүлтабанымен жапырақтың қуысында орналасқан. Гүлсерігі қарапайым ұсак төрт бөліктен тұрады, аталығы төртеу, жатыны бір ұялы. Тұқымынан және вегетативті жолмен көбейеді. Жапырақ жара бастаған кезде жел арқылы тозаңданады. Сәуір – мамыр айларында гүлдеп, қыркүйекте жемістенеді. Жемісі – тәтті, жұмсақ, шар тәрізді сүйекше. Құрғақшылыққа төзімді ағаш. Жетіліп піскен кезінде (қыркүйек) жемісі қызғылт сары түсті әрі көкшіл қатпарлы рең алады. Кавказ таудағаның сүрегі ауыр және мықты болады, балтамен жарудың өзі қиынға соғады, сондықтан да оны көбіне «тас» немесе «темір» ағаш деп атайды. Қабығын тері, жүн және жібек бұйымдарын сарғыш қоңыр түске бояу үшін қолданады. Халық медицинасында жапырағы мен жемісін асқынған асқазан, ішектің жұқпалы ауруларын емдеуде және терлеу үшін қолданылады. Ал құрамында 48%-ға дейін қою майы бар жемісін тағамға пайдаланады. Жемісі шикі күйінде де жеуге жарамды. Кавказ таудағаны шірнелік және сәндік өсімдік. Табиғи ортада тік беткейлер мен шөгінділерді орнықтырып, топырақты шайылып, тастарды жылжып кетуден сақтайды. Кавказ таудағаны өзінің таралу аймағы бойынша солтүстік-шығыста ең сирек кездесетін түр болғандықтан қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.