Көл: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Навигацияға өту
Іздеуге өту
Content deleted Content added
ш r2.7.1) (Боттың үстегені: en:Lake |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
| 1-жол: | 1-жол: | ||
[[File:Arizona-sunset.jpg|thumb| alt=A.| ''[[Аризона]]''.]] |
|||
'''Көл'''– құрлықтағы ойыстарды (ойпаңдарды) толтыратын, су алмасуы баяу жүретін, [[теңіз]]бен тікелей байланысы жоқ табиғи су қоймасы. К. ойыстарының қалыптасуына қарай: бөгелген, ойысты және аралас болып жіктеледі. Бөгелген К. өзен аңғарын тау көшкіндері, сырғымалары, мұздықтар және т.б. басып қалған жағдайда пайда болады. Бөгелген көлге бөгендер мен әуіттер де жатады. Ойысты көлдің мореналық, тектоник., жанартаулық, эолдық және карстық деп аталатын түрлері бар. К-дер ағынды К. (ағатын өзендері бар) және тұйық К. болып ажыратылады. Жер шарындағы көлдердің жалпы ауд. 2,1 млн. км2 (құрлық ауданының шамамен 1,4%-ы). Ондағы жинақталған судың көл. 176 мың км3, оның 52%-ы тұщы су, 48%-ы ащы су. Көлдерде теңіздердегі сияқты планктон, жүзбеорганизм және су түбі организмдері деп ажыратылады, бірақ экол. белдемдері біршама ерекшеленеді. Көлде эндемик түрлер, кейде реликт түрлер тіршілік етеді. Көлдің ластануы эвтрофталуға әкеліп соғады. Жер шарының ең ірі көлі – [[Каспий теңізі]], [[ең терең көл]] – [[Байкал]]. Қазақстанда [[Каспий]] мен [[Арал]]ды қоспағанда, 48262 көл бар, олардың жалпы ауд. 45032 км2. Ауд. 1,0 км2-ге дейінгі шағын көлдердің саны 45248 (93,75%), су көл. 4262 (9,5%), ал ауд. 1,0 км2-ден асатын ірі көлдердің саны 3014 (6,25%), ауд. 40770 км2 (90,5%). |
|||
'''Көл'''– құрлықтағы ойыстарды (ойпаңдарды) толтыратын, су алмасуы баяу жүретін, теңізбен тікелей байланысы жоқ табиғи су қоймасы. Жер шарындағы көлдердің жалпы ауданы 2,1 млн. км<sup>2</sup> (құрлық ауданының шамамен 1,4%-ы). Ондағы жинақталған судың көлемі 176 мың км<sup>3</sup>, оның 52%-ы тұщы су, 48%-ы ащы су. Көлде эндемик түрлер, кейде реликт түрлер тіршілік етеді. Жер шарының ең ірі көлі – Каспий теңізі, ең терең көлі – Байкал. Қазақстанда Каспий мен Аралды қоспағанда, 48262 көл бар, олардың жалпы ауданы 45032 км<sup>2</sup>. |
|||
[[Image:Caspian Sea from orbit.jpg|thumb|[[Каспий теңізі]] не әлемдегі ең ірі көл немесе кiші теңіз.<ref name=Caspian>The [[Caspian Sea]] is generally regarded by geographers, biologists and [[limnologist]]s as a huge inland [[salt lake]]. However, the Caspian large size means that for some purposes it is better modeled as a sea. Geologically, the Caspian, [[Black Sea|Black]] and [[Mediterranean Sea|Mediterranean]] seas are remnants of the ancient [[Tethys Ocean]]. Politically, the distinction between a sea and a lake may affect how the Caspian is treated by international law.</ref>]] |
|||
==Көлдердің түрлері== |
|||
===Қалыптасуына қарай=== |
|||
Көл ойыстарының қалыптасуына қарай: ''бөгелген'', ''ойысты'' және ''аралас'' болып жіктеледі. |
|||
*Бөгелген көл өзен аңғарын тау көшкіндері, сырғымалары, мұздықтар және т.б. басып қалған жағдайда пайда болады. Бөгелген көлге бөгендер мен әуіттер де жатады. |
|||
*Ойысты көлдің мореналық, тектоникалық, жанартаулық, эолдық және карстық деп аталатын түрлері бар. Көлдер ағынды көл (ағатын өзендері бар) және тұйық көл болып ажыратылады. |
|||
===Режіміне қарай=== |
|||
[[File:Dead Sea by David Shankbone.jpg|thumb| alt=A.| ''[[Өлі теңіз]]''.]] |
|||
*''Ағынды'' – [[өзен]] ағып шығатын көлдер |
|||
*''Ағынсыз'' – өзендер келіп құйғанымен, ағып шықпайды |
|||
Өзендермен салыстырғанда көлдердің суы едәуір ащы болады. Ағынды көлдердің суы, негізінен тұщы болады, ал ағынсыз тұйық көлдер көбінесе ащы келеді. Тіпті бір көлдің өзінің жеке бөліктерінің суы тұздылығы жөнінен айырмашылық жасауы мүмкін. Мысалы, Балқаш көлінің батыс бөлігіне қарағанда 5 есе көп, сондықтан батысы түщы болады. |
|||
==Тұздылығы== |
|||
Өзендерде тұздылық көбінесе 3-5 г/л-ден аспайды, ал көлдерде бұл көрсеткіш 14-тен 300 г/л дейін жетеді. Тұздылығы өте жоғары көлдер қатарына [[АҚШ]] жеріндегі [[Үлкен Тұзды көл]], Оңтүстік-Батыс Азиядағы [[Өлі теңіз]] жатады. |
|||
Тұзды көлдерде ас тұзының, [[калий]] тұздарының, [[сода]], [[йод]], [[бром]] және т.б. минералды шикізаттың мол қоры шоғырланған. Каспийдің қайраңында мұнайдың мол қоры шоғырланған. Көлдерде балық шаруашылығы дамыған, ал ірі көлдер көлік қатынасына пайдаланылады. Тұщы көлдер елді мекендер мен кәсіпорындарды сумен қамтамасыз етеді, тұзды көлдерді емдік мақсатта пайдаланады. Көлдер айналасының климатына да қолайлы әсер етеді; климаттың континенттілігін азайтады, ауаның ылғалдылығын арттырады. Адамның шаруашылық әрекетінен көлдерде су өсімдіктерінің шамадан тыс көбеюі, судағы газ құрамының өзгеруі әсерінен судың сапасы нашарлайды, судағы оттектің мөлшері азаяды. |
|||
==Дүние жүзі көлдері== |
|||
===Дүние жүзіндегі аса ірі көлдер=== |
|||
[[File:Caspian Sea from orbit.jpg|thumb| alt=A.| ''[[Каспий теңізі]]''.]] |
|||
[[File:Aral Sea Continues to Shrink, August 2009.jpg|thumb| alt=A.| ''[[Арал теңізі]]''.]] |
|||
[[File:Baikal.A2001296.0420.250m-NASA.jpg|thumb| alt=A.| ''[[Байкал көлінің космостан түсірілген суреті]]''.]] |
|||
{| class="wikitable sortable" border="1" cellpadding="1" cellspacing="0" align="center" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |
|||
!style="background:#cccccc;" | Атауы |
|||
!style="background:#cccccc;" | Ауданы, мың км² |
|||
!style="background:#cccccc;" | Теңіз деңгейінен биік жатқан жері <br />м |
|||
!style="background:#cccccc;" | Ең терең жері, <br />м |
|||
!style="background:#cccccc;" | Орналасқан жері |
|||
|- |
|||
|[[Каспий теңізі]] || 376 || −28 || 1025 || Еуразия |
|||
|- |
|||
|[[Жоғарғы көл]] || 82 || 183 || 393 || Солтүстік Америка |
|||
|- |
|||
|[[Виктория]] || 68 || 1134 || 80 || Африка |
|||
|- |
|||
|[[Гурон]] || 60 || 177 || 208 || Солтүстік Америка |
|||
|- |
|||
|[[Мичиган]] || 58 || 177 || 281 || Солтүстік Америка (АҚШ) |
|||
|- |
|||
|[[Танганьика]] || 34 || 773 || 1470 || Африка |
|||
|- |
|||
|[[Байкал]] || 32 || 456 || 1637 || Азия (Ресей) |
|||
|- |
|||
|[[Малави]] || 31 || 472 || 706 || Африка |
|||
|- |
|||
|[[Үлкен Аюлы көл]] || 30 || 157 || 137 || Солтүстік Америка (Канада) |
|||
|- |
|||
|[[Үлкен Еріксіздер көлі]] || 29 || 156 || 150 || Солтүстік Америка (Канада) |
|||
|- |
|||
|[[Эри]] || 26 || 174 || 64 || Солтүстік Америка |
|||
|- |
|||
|[[Чад]] || 26 || 281 || 11 || Африка |
|||
|- |
|||
|[[Виннипег]] || 24 || 217 || 28 || Солтүстік Америка (Канада) |
|||
|- |
|||
|[[Балқаш]] || 22 || 342 || 26 || Азия (Қазақстан) |
|||
|- |
|||
|[[Онтарио]] || 20 || 75 || 236 || Солтүстік Америка |
|||
|- |
|||
|[[Арал теңізі]] || 18,24 || 3,5 || 54,5 || Азия |
|||
|- |
|||
|[[Ладож көлі]] || 18 || 5 || 230 || Европа (Ресей) |
|||
|- |
|||
|[[Маракайбо]] || 16 || 0 || 250 || Оңтүстік Америка |
|||
|- |
|||
|[[Бангвеулу]] || 15 || 067 || 5 || Африка |
|||
|- |
|||
|[[Дунтин]] || 12 || 11 || 8 || Азия |
|||
|- |
|||
|[[Онеж көлі]] || 10 || 33 || 127 || Европа (Ресей) |
|||
|- |
|||
|[[Тонлесап]] || 10 || 12 || 14 || Азия |
|||
|- |
|||
|[[Туркана]] || 8,5 || 375 || 73 || Африка |
|||
|- |
|||
|[[Никарагуа]] || 8.4 || 32 || 70 || Солтүстік Америка |
|||
|- |
|||
|[[Титикака]] || 8,3 || 3812 || 304 || Оңтүстік Америка |
|||
|- |
|||
|[[Атабаска]] || 7,9 || 213 || 60 || Солтүстік Америка (Канада) |
|||
|} |
|||
<ref name=”source1”> “Балалар Энциклопедиясы”, V-том </ref> |
|||
==Пайдаланылған әдебиет</span>== |
|||
<references/> |
|||
{{stub}} |
|||
{{wikify}} |
|||
[[санат:география]] |
|||
[[Санат:Табиғат]] |
[[Санат:Табиғат]] |
||
[[Санат:Сутоғандар]] |
[[Санат:Сутоғандар]] |
||
23:08, 2011 ж. маусымның 18 кезіндегі нұсқа
Көл– құрлықтағы ойыстарды (ойпаңдарды) толтыратын, су алмасуы баяу жүретін, теңізбен тікелей байланысы жоқ табиғи су қоймасы. Жер шарындағы көлдердің жалпы ауданы 2,1 млн. км2 (құрлық ауданының шамамен 1,4%-ы). Ондағы жинақталған судың көлемі 176 мың км3, оның 52%-ы тұщы су, 48%-ы ащы су. Көлде эндемик түрлер, кейде реликт түрлер тіршілік етеді. Жер шарының ең ірі көлі – Каспий теңізі, ең терең көлі – Байкал. Қазақстанда Каспий мен Аралды қоспағанда, 48262 көл бар, олардың жалпы ауданы 45032 км2.
Көлдердің түрлері
Қалыптасуына қарай
Көл ойыстарының қалыптасуына қарай: бөгелген, ойысты және аралас болып жіктеледі.
- Бөгелген көл өзен аңғарын тау көшкіндері, сырғымалары, мұздықтар және т.б. басып қалған жағдайда пайда болады. Бөгелген көлге бөгендер мен әуіттер де жатады.
- Ойысты көлдің мореналық, тектоникалық, жанартаулық, эолдық және карстық деп аталатын түрлері бар. Көлдер ағынды көл (ағатын өзендері бар) және тұйық көл болып ажыратылады.
Режіміне қарай
- Ағынды – өзен ағып шығатын көлдер
- Ағынсыз – өзендер келіп құйғанымен, ағып шықпайды
Өзендермен салыстырғанда көлдердің суы едәуір ащы болады. Ағынды көлдердің суы, негізінен тұщы болады, ал ағынсыз тұйық көлдер көбінесе ащы келеді. Тіпті бір көлдің өзінің жеке бөліктерінің суы тұздылығы жөнінен айырмашылық жасауы мүмкін. Мысалы, Балқаш көлінің батыс бөлігіне қарағанда 5 есе көп, сондықтан батысы түщы болады.
Тұздылығы
Өзендерде тұздылық көбінесе 3-5 г/л-ден аспайды, ал көлдерде бұл көрсеткіш 14-тен 300 г/л дейін жетеді. Тұздылығы өте жоғары көлдер қатарына АҚШ жеріндегі Үлкен Тұзды көл, Оңтүстік-Батыс Азиядағы Өлі теңіз жатады. Тұзды көлдерде ас тұзының, калий тұздарының, сода, йод, бром және т.б. минералды шикізаттың мол қоры шоғырланған. Каспийдің қайраңында мұнайдың мол қоры шоғырланған. Көлдерде балық шаруашылығы дамыған, ал ірі көлдер көлік қатынасына пайдаланылады. Тұщы көлдер елді мекендер мен кәсіпорындарды сумен қамтамасыз етеді, тұзды көлдерді емдік мақсатта пайдаланады. Көлдер айналасының климатына да қолайлы әсер етеді; климаттың континенттілігін азайтады, ауаның ылғалдылығын арттырады. Адамның шаруашылық әрекетінен көлдерде су өсімдіктерінің шамадан тыс көбеюі, судағы газ құрамының өзгеруі әсерінен судың сапасы нашарлайды, судағы оттектің мөлшері азаяды.
Дүние жүзі көлдері
Дүние жүзіндегі аса ірі көлдер
| Атауы | Ауданы, мың км² | Теңіз деңгейінен биік жатқан жері м |
Ең терең жері, м |
Орналасқан жері |
|---|---|---|---|---|
| Каспий теңізі | 376 | −28 | 1025 | Еуразия |
| Жоғарғы көл | 82 | 183 | 393 | Солтүстік Америка |
| Виктория | 68 | 1134 | 80 | Африка |
| Гурон | 60 | 177 | 208 | Солтүстік Америка |
| Мичиган | 58 | 177 | 281 | Солтүстік Америка (АҚШ) |
| Танганьика | 34 | 773 | 1470 | Африка |
| Байкал | 32 | 456 | 1637 | Азия (Ресей) |
| Малави | 31 | 472 | 706 | Африка |
| Үлкен Аюлы көл | 30 | 157 | 137 | Солтүстік Америка (Канада) |
| Үлкен Еріксіздер көлі | 29 | 156 | 150 | Солтүстік Америка (Канада) |
| Эри | 26 | 174 | 64 | Солтүстік Америка |
| Чад | 26 | 281 | 11 | Африка |
| Виннипег | 24 | 217 | 28 | Солтүстік Америка (Канада) |
| Балқаш | 22 | 342 | 26 | Азия (Қазақстан) |
| Онтарио | 20 | 75 | 236 | Солтүстік Америка |
| Арал теңізі | 18,24 | 3,5 | 54,5 | Азия |
| Ладож көлі | 18 | 5 | 230 | Европа (Ресей) |
| Маракайбо | 16 | 0 | 250 | Оңтүстік Америка |
| Бангвеулу | 15 | 067 | 5 | Африка |
| Дунтин | 12 | 11 | 8 | Азия |
| Онеж көлі | 10 | 33 | 127 | Европа (Ресей) |
| Тонлесап | 10 | 12 | 14 | Азия |
| Туркана | 8,5 | 375 | 73 | Африка |
| Никарагуа | 8.4 | 32 | 70 | Солтүстік Америка |
| Титикака | 8,3 | 3812 | 304 | Оңтүстік Америка |
| Атабаска | 7,9 | 213 | 60 | Солтүстік Америка (Канада) |
Пайдаланылған әдебиет
- ↑ “Балалар Энциклопедиясы”, V-том
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
 | Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |